فرارو- تحقیقات اخیر نشان داده است هورمون ها، با تأثیر بر مغز و تعامل با انتقال دهنده های عصبی، قادرند ذهن و رفتار انسان را تحت تأثیر قرار دهند؛ شناخت دقیق این سازوکارها می تواند راهگشای درمان های نوین برای افسردگی، اضطراب و دیگر اختلالات روانی باشد.

به نقل از بی بی سی، هورمون ها از دیرباز به عنوان نیروهای حیاتی در تداوم حیات و حفظ تعادل بدن شناخته شده اند، اما اکنون دانشمندان بیش از هر زمان دیگری بر تأثیر عمیق آن ها بر روان انسان تأکید دارند. اگرچه اغلب گمان می کنیم کنترل کامل احساسات و واکنش های عاطفی در دستان ماست، اما واقعیت این است که مغز ما زیر سلطه ی سیگنال های شیمیایی پیچیده ای است که در بدن جریان دارند؛ سیگنال هایی که گاه به آرامی و گاه به شدّت، خلق وخوی ما را دگرگون می کنند.

بر اساس یافته های علمی، در کنار انتقال دهنده های عصبی مانند سروتونین و دوپامین که مستقیماً در تنظیم احساسات نقش دارند، هورمون ها نیز می توانند در فرآیندهای ذهنی و هیجانی انسان مداخله کنند. همین موضوع سبب شده محققان در مسیر یافتن درمان های جدید برای اختلالاتی نظیر افسردگی و اضطراب، بیش از گذشته به هورمون ها توجه کنند.

هورمون ها پیام رسان های شیمیایی هستند که از غدد، اندام ها یا بافت های خاصی ترشح می شوند و پس از ورود به جریان خون، در سراسر بدن گردش کرده و با گیرنده های مخصوص خود پیوند برقرار می کنند. این پیوند مانند یک دست دادن زیستی است که پیام مشخصی به بدن می فرستد. به عنوان نمونه، انسولین به سلول های کبد و عضله دستور می دهد قند اضافی خون را جذب و ذخیره کنند.

دانشمندان تاکنون بیش از 50 نوع هورمون را در بدن انسان شناسایی کرده اند. این ترکیبات ظریف بر صدها فرآیند حیاتی از جمله رشد، تولیدمثل، خواب، عملکرد جنسی و البته سلامت روان نظارت دارند. نفیسا اسماعیل، استاد روان شناسی دانشگاه اُتاوا، می گوید: هورمون ها واقعاً بر خلق وخو و احساسات ما اثر می گذارند. آن ها نه تنها با انتقال دهنده های عصبی تعامل دارند، بلکه بر فرآیندهایی مانند مرگ سلولی و زایش نورون های جدید نیز تأثیر می گذارند.

آمارها نشان می دهد میزان بروز اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب و استرس پس از سانحه در دوران تغییرات شدید هورمونی افزایش می یابد، به ویژه در زنان. در کودکی، احتمال افسردگی در دختران و پسران تقریباً یکسان است، اما با ورود به بلوغ، نرخ ابتلا در دختران دو برابر می شود و این تفاوت تا پایان عمر ادامه می یابد.

در واقع، تغییرات سطح استروژن و پروژسترون در بدن زنان می تواند در دوره های خاصی از ماه تأثیری محسوس بر خلق وخو بگذارد. پیش از آغاز قاعدگی، افت این دو هورمون با احساس خستگی، تحریک پذیری، غم یا اضطراب همراه است. در موارد شدید، برخی زنان دچار اختلالی به نام PMDD (اختلال دیس فوریک پیش قاعدگی) می شوند که با نوسانات شدید خلق، اضطراب، افسردگی و حتی افکار خودکشی مشخص می شود.

دکتر لیزا هنتسو از دانشکده پزشکی دانشگاه جانز هاپکینز آمریکا می گوید: برای بسیاری از زنان مبتلا به PMDD، این وضعیت ماهانه یک تجربه مزمن و طاقت فرساست که تأثیری جدی بر زندگی روزمره می گذارد.

در مقابل، افزایش سطح استروژن در روزهای پیش از تخمک گذاری معمولاً احساس نشاط و آرامش را تقویت می کند. از سوی دیگر، ترکیبی به نام آلوپرگنانولون نیز خاصیت آرام بخشی دارد و تزریق آن به بدن می تواند احساس آرامش ایجاد کند.

تغییرات هورمونی تنها محدود به چرخه قاعدگی نیست. بارداری، دوران پیش یائسگی و یائسگی نیز می توانند آشفتگی های روانی قابل توجهی به همراه داشته باشند. تا 13 درصد از زنان پس از زایمان دچار افسردگی می شوند. دلیل اصلی این وضعیت، افت ناگهانی سطح هورمون های استروژن و پروژسترون بلافاصله پس از زایمان است.

در دوران پیش یائسگی نیز نوسانات شدید در هورمون های تخمدانی می تواند احساس بی ثباتی و اضطراب ایجاد کند. به گفته ی پروفسور لیزا گالیا از دانشگاه تورنتو، مسئله فقط میزان هورمون ها نیست، بلکه تغییرات سریع از سطح بالا به پایین یا بالعکس است. برخی زنان به این نوسانات حساس ترند، در حالی که برخی دیگر بدون نشانه خاصی از این دوران عبور می کنند.

در مردان نیز کاهش تدریجی تستوسترون با افزایش سن مشاهده می شود. هرچند این افت ملایم تر از تغییرات هورمونی زنان است، اما در برخی مردان می تواند به تغییرات خلقی منجر شود. اسماعیل می گوید: کاهش تستوسترون و ارتباط آن با خلق وخو موضوعی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته، در حالی که اثرات آن بر روان قابل توجه است.

از دیدگاه علمی، یکی از سازوکارهای تأثیر هورمون های جنسی بر خلق وخو، افزایش سطح انتقال دهنده هایی مانند سروتونین و دوپامین در مغز است. استروژن می تواند گیرنده های سروتونین را حساس تر و گیرنده های دوپامین را در مغز بیشتر کند. از سوی دیگر، استروژن با محافظت از نورون ها در برابر آسیب و تحریک رشد سلول های عصبی جدید در هیپوکامپوس از تحلیل مغز جلوگیری می کند. این همان ناحیه ای است که در بیماران مبتلا به افسردگی و آلزایمر دچار تخریب می شود.

اسماعیل توضیح می دهد: استروژن خاصیت محافظت عصبی دارد و به رشد نورون های جدید کمک می کند. به همین دلیل، در دوران یائسگی، زنان معمولاً با مه ذهنی و مشکلات حافظه مواجه می شوند.

از دست رفتن نورون های هیپوکامپوس می تواند به اختلال در محور هیپوتالاموس هیپوفیز آدرنال (HPA) منجر شود؛ سیستمی که واکنش بدن به استرس را تنظیم می کند. در زمان اضطراب، هیپوتالاموس به غده هیپوفیز فرمان می دهد تا هورمونی به نام ACTH ترشح کند، که سپس غدد فوق کلیوی را برای تولید کورتیزول تحریک می کند. کورتیزول در واقع هورمون استرس است و بدن را برای مقابله با شرایط خطر آماده می سازد.

در کوتاه مدت، این واکنش مفید است، اما تداوم آن مخرب خواهد بود. در شرایط استرس مزمن، کورتیزول به مقدار زیاد ترشح شده و باعث التهاب مغز و مرگ نورون های هیپوکامپوس می شود. این روند حلقه بازخورد منفی را مختل می کند، به طوری که مغز دیگر قادر به توقف ترشح کورتیزول نیست. در نتیجه، مناطق دیگری مانند آمیگدالا و قشر پیش پیشانی نیز آسیب می بینند و فرد دچار مشکلات تمرکز، حافظه و کنترل احساسات می شود.

اسماعیل توضیح می دهد: تحلیل آمیگدالا با افزایش تحریک پذیری و دشواری در کنترل احساسات منفی همراه است، در حالی که آسیب به قشر پیش پیشانی باعث ضعف در تصمیم گیری و تمرکز می شود. در مقابل کورتیزول، هورمون اکسی توسین، معروف به هورمون عشق، نقشی آرام بخش دارد. این ماده هنگام زایمان، شیردهی و اوج لذت جنسی ترشح می شود و در ایجاد احساس اعتماد و همدلی میان انسان ها نقش دارد.

اسماعیل می گوید: اکسی توسین باعث شکل گیری حس پیوند و امنیت می شود و همین احساس امنیت، تأثیر استرس را کاهش می دهد. تحقیقات نشان داده است اسپری بینی حاوی اکسی توسین می تواند حس نوع دوستی و همکاری را در افراد تقویت کند، هرچند برخی دانشمندان هنوز در عبور این ماده از سد خونی مغز تردید دارند.

تأثیر دو هورمون اصلی تیرویید، تری یودوتیرونین (T3) و تیروکسین (T4)، بر سلامت روان نیز ثابت شده است. این هورمون ها با تنظیم ضربان قلب و دمای بدن در تعادل عمومی بدن نقش دارند. افزایش بیش از حد آن ها می تواند موجب اضطراب شود، در حالی که کمبودشان معمولاً با افسردگی همراه است. خوشبختانه تنظیم سطح این هورمون ها معمولاً موجب بهبود کامل بیماران می شود.

اسماعیل در این باره می گوید: پزشکان هنگام مراجعه بیماران با علائم خلقی، معمولاً نخست آزمایش هورمونی انجام می دهند، چون اغلب با اصلاح سطح هورمون ها، خلق وخو نیز متعادل می شود. یکی از فرضیه ها این است که T3 می تواند سطح سروتونین و دوپامین را در مغز افزایش دهد یا حساسیت گیرنده های آن ها را بیشتر کند، چراکه گیرنده های هورمون تیرویید در نواحی مرتبط با خلق و هیجان فراوان اند.

درک تازه از نقش هورمون ها در روان انسان، امیدهای تازه ای برای درمان اختلالات روانی به همراه آورده است. یکی از نمونه های موفق، داروی برکسالون است که با تقلید از عملکرد هورمون آلوپرگنانولون توانسته در درمان افسردگی پس از زایمان بسیار مؤثر باشد.

همچنین پژوهش ها نشان داده اند ترکیب مکمل تستوسترون با داروهای ضدافسردگی در برخی بیماران می تواند اثربخشی درمان را افزایش دهد. درمان های جایگزینی هورمون (HRT) نیز در برخی زنان دوران یائسگی باعث بهبود خلق می شود، هرچند تأثیر آن برای همه یکسان نیست.

اسماعیل تأکید می کند: می دانیم هورمون ها بر سلامت روان اثر می گذارند، اما هنوز دقیق نمی دانیم چگونه. تا زمانی که سازوکار این تأثیر را نفهمیم، درمان قطعی دشوار خواهد بود. او می افزاید: داروهای ضدافسردگی فعلی که سروتونین را تنظیم می کنند، برای همه مؤثر نیستند، به ویژه در نوجوانان. باید بفهمیم در این سن چه ویژگی هایی از رشد مغز باعث مقاومت نسبت به درمان می شود.

هرچند ذهن انسان پیچیده تر از آن است که تنها با هورمون ها توضیح داده شود، اما شواهد علمی روزافزون نشان می دهد این پیام رسان های شیمیایی نه فقط بر بدن، بلکه بر احساسات، تصمیم ها و حتی خودآگاهی ما نیز تسلط دارند. شاید درک بهتر از زبان هورمون ها کلید نسل تازه ای از درمان های روانی باشد؛ درمان هایی که تعادل زیست شناختی و روانی انسان را هم زمان هدف قرار می دهند.