پس از ماه ها کشمکش نهادی، مجلس با تصویب تشکیل شورای ملی راهبری هوش مصنوعی تلاش دارد سردرگمی در سیاست گذاری این حوزه را پایان دهد؛ تصمیمی که در ظاهر گامی رو به جلوست اما در عمل بازتابی از سال ها فرصت سوزی و جنگ قدرت میان نهادهاست.

به گزارش خبرآنلاین؛ در تاریخ 23 مهر ماه 1404، مجلس شورای اسلامی سرانجام به تشکیل شورای ملی راهبری هوش مصنوعی رأی داد؛ مصوبه ای که قرار است به ماه ها سردرگمی، کشمکش های نهادی و موازی کاری در حیاتی ترین حوزه فناوری آینده پایان دهد. اما این تصمیم، بیش از آنکه سرآغاز یک حرکت پرشتاب باشد، شاید پایانی بر یک داستان طولانی و پرهزینه از فرصت های از دست رفته باشد.

داستان از تیر ماه 1403 آغاز شد، زمانی که سازمان ملی هوش مصنوعی با امیدهای فراوان افتتاح شد تا به عنوان یک نهاد مستقل زیر نظر رییس جمهور، فرماندهی این حوزه را بر عهده بگیرد. هدف، ایجاد همگرایی، پایان دادن به چندصدایی و ترسیم یک نقشه راه واحد برای قرار گرفتن ایران در میان 10 کشور برتر جهان بود. اما این رویا خیلی زود به کابوس تبدیل شد. سازمانی که قرار بود متولی اصلی باشد، خود قربانی اصلی ترین بیماری نظام اداری ایران شد: تضاد منافع نهادی و جنگ های قدرت.

این نهاد نوپا، بدون بودجه مشخص و حمایت سیاسی قدرتمند، عملاً در یک حیات نباتی فرو رفت. هر دستگاه و وزارتخانه ای خود را صاحب نظر و مدعی می دانست و سازمانی که برای ایجاد هماهنگی تأسیس شده بود، خود در مرکز ناهماهنگی قرار گرفت. این کشمکش ها تا جایی پیش رفت که در اردیبهشت 1404، هیئت دولت تصمیم به توقف فعالیت این سازمان مستقل گرفت و امور را به یک ستاد ذیل معاونت علمی ریاست جمهوری واگذار کرد؛ تصمیمی که آینده این ساختار را در هاله ای از ابهام فرو برد و بر سردرگمی ها افزود. این چرخه معیوبِ تأسیس، انحلال و بلاتکلیفی ، ماه ها زمان ارزشمند را از کشور گرفت؛ زمانی که رقبای منطقه ای صرف سرمایه گذاری های میلیارد دلاری و اجرای پروژه های کلان می کردند.

در حالی که بدنه اجرایی کشور درگیر این آشفتگی بود، در سطوح بالاتر، جنگ قدرتی پنهان میان نهادهای سیاست گذار جریان داشت. از یک سو، شورای عالی انقلاب فرهنگی که سند ملی هوش مصنوعی را تصویب کرده بود، خود را متولی اصلی این حوزه می دانست. از سوی دیگر، مجلس شورای اسلامی با طرح ملی هوش مصنوعی به میدان آمده بود تا چارچوب قانونی و نظارتی خود را بر این عرصه حاکم کند.

اوج این کشمکش زمانی بود که تنها یک روز پیش از تصویب نهایی طرح در مجلس، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی طی نامه ای رسمی به رییس مجلس، خواستار خروج موقت این طرح از دستور کار شد تا از تعدد و تکثر اسناد جلوگیری شود. این درخواست، اعتراف تلویحی به وجود یک ناهماهنگی عمیق در بالاترین سطوح تصمیم گیری کشور بود. مجلس اما راه خود را ادامه داد و با تصویب نهایی شورای ملی راهبری ، عملاً به این جدال پایان داد و ابتکار عمل را برای قانون گذاری و نظارت در دست گرفت. این یک پیروزی برای مجلس بود، اما هزینه آن، ماه ها تأخیر و ارسال سیگنال های متناقض به اکوسیستم فناوری کشور بود که بیش از هر چیز به ثبات و شفافیت نیاز داشت.

در تمام این مدت که کشور درگیر دعواهای داخلی بر سر نام و ساختار نهاد متولی هوش مصنوعی بود، کشورهای منطقه با سرعتی خیره کننده در حال پیشروی بودند. امارات متحده عربی سال هاست که وزیر هوش مصنوعی دارد و استراتژی ملی خود را با پروژه هایی عظیم مانند شهر هوشمند دبی به پیش می برد. عربستان سعودی با سرمایه گذاری های هنگفت، در حال تبدیل شدن به یک قطب جهانی در این حوزه است و شرکت های بزرگ فناوری را برای ایجاد مراکز داده و تحقیق و توسعه به خاک خود جذب می کند.

این کشورها دریافته اند که در عصر هوش مصنوعی، زمان یک متغیر استراتژیک است و هر روز تأخیر، به معنای از دست دادن جایگاه در رقابت جهانی است. آن ها به جای درگیر شدن در بوروکراسی های پیچیده، ساختارهای چابک و متمرکز با اختیارات کامل ایجاد کرده اند. در مقابل، داستان ما، داستان شوراهای متعدد، سازمان های بی اختیار و طرح هایی بود که پیش از اجرا، در نبردهای بین نهادی متوقف می شدند. این تعلل ها ما را از پیشرفت جهانی در فناوری های نوین عقب انداخته است.

اکنون، با تشکیل شورای ملی راهبری هوش مصنوعی به ریاست شخص رییس جمهور، به نظر می رسد که سرانجام یک نقطه واحد برای فرماندهی ایجاد شده است. این ساختار متمرکز، حداقل بر روی کاغذ، پتانسیل آن را دارد که به آشفتگی ها پایان دهد و منابع ملی را در یک جهت واحد بسیج کند.

اما این تازه آغاز راه است. چالش اصلی، جبران زمان گران بهایی است که از دست رفته. آیا این شورای جدید با ساختار سنگین و عمدتاً دولتی خود می تواند چابکی لازم برای رقابت در این عرصه پرشتاب را داشته باشد؟ آیا می تواند از یک نهاد صرفاً سیاست گذار به یک توانمندساز واقعی برای بخش خصوصی و نخبگان تبدیل شود؟

پاسخ به این پرسش ها، آینده ایران را در یکی از مهم ترین عرصه های تمدنی پیش رو مشخص خواهد کرد. ضروری است که تمام ارکان حاکمیت درک کنند که دیگر فرصتی برای آزمون و خطا، موازی کاری و جنگ های بوروکراتیک وجود ندارد. قطار هوش مصنوعی با سرعتی سرسام آور در حال حرکت است و ما برای رسیدن به آن، نه تنها باید بدویم، بلکه باید بال در بیاوریم. هرگونه تعلل بیشتر، به معنای پذیرفتن نقشی حاشیه ای و مصرف کننده در آینده ای خواهد بود که توسط دیگران نوشته می شود.