فردین علیخواه در اعتماد نوشت: اینترنت نه تنها بر جوامع اثرگذار بود1 (تافلر، 1372)، بلکه کانون توجه و تمرکز جامعه شناسی و نظریه اجتماعی نیز پس از اینترنت به تدریج تغییر یافت2 (شرودر، 1401). در همین ارتباط و تنها به عنوان مثال، جامعه شناسان معاصری همچون گیدنز تلاش کردند تا نقش فناوری های ارتباطی جدید بر جامعه و هویت شخصی در عصر جدید را واکاوی و فهم پذیر کنند (گیدنز، 1398).

طی سال های گذشته، علاوه بر آنکه نقش فناوری های ارتباطی جدید در جوامع تبدیل به موضوع مستقلی برای پژوهش و نظریه پردازی شده است؛ تاثیر این نوع فناوری ها بر خود شاخه های علوم انسانی و به طور خاص علوم اجتماعی و اصحاب آن نیز عرصه ای برای پژوهش و تفسیر شده است.

پس از اینترنت و به دنبال آن شکل گیری شبکه های اجتماعی، رشته ها و شاخه های نوظهور مطالعه و پژوهش در علوم اجتماعی شکل گرفت و به علاوه، حوزه های جدیدی همچون علوم اجتماعی دیجیتال یا علوم اجتماعی محاسباتی گسترش یافت. بی تردید، با گسترش هوش مصنوعی در حیات جوامع باید منتظر بروز تغییرات و تحولات جدیدتری در علوم اجتماعی باشیم.

پژوهشگران ایرانی نیز همواره به تغییرات متاثر از اینترنت و شبکه های اجتماعی توجه نشان داده اند که در ادامه خلاصه ای از چند پژوهش ارایه می شود. مرتضی مردیها در مقاله اثرات رسانه های نو بر علوم انسانی ، رویکردی توام با بیم و امید به چنین اثراتی دارد.

او معتقد است که پس از گسترش رسانه های نو، در کنار دموکراتیزه شدن شاهد لیبرالیزه شدن نیز هستیم. به اعتقاد ایشان، برخلاف وسایل ارتباط جمعی کلاسیک نظیر روزنامه و تلویزیون که پیام های اقلیتِ تولیدکننده را به انبوه مصرف کنندگان انتقال می دادند در وضعیت جدید، پیام از تولیدکنندگان انبوه آماتور به مصرف کنندگان انبوه انتقال می یابد.

جنبه امیدوارانه در دیدگاه وی آن است که اطلاعات و تحلیل علمی دیگر در انحصار نخبگان نیست و هر فردی می تواند به تولید و انتشار پیام اقدام کند. علاوه بر این، جنبه بیم در رویکرد وی آن است که زمینه برای رشد (به تعبیر نویسنده)، غلط اندازی ها، بدآموزی ها و شبه علم پروری ها فراهم می شود3 (مردیها، 1398:236).

عباس کاظمی نیز از جمله پژوهشگران و جامعه شناسانی است که در مقاله برآمدن اینفلوئنسرهای دانشگاهی در ایران 4 به نقش فناوری های ارتباطی جدید در افزایش نفوذ شخصیت های علمی توجه کرده است. نویسنده بر عام بودن مفهوم اینفلوئنسر دانشگاهی تاکید داشته و دامنه آن را از اینفلوئنسر-دانشجو تا اینفلوئنسرهای آموزشی و علمی در نظر می گیرد.

وجه مشترک اینها، بالا آمدن از نظام شهرت بر پایه شبکه های اجتماعی است (کاظمی، 1401:5). کاظمی در این مقاله به طبقه بندی اینفلوئنسرهای دانشگاهی می پردازد و آنان را به سه گروه تقسیم می کند: نخست استاد-سلبریتی هایی که از پیش در جامعه شهرتی کسب کرده اند ولی در شبکه های اجتماعی حضور ضعیفی دارند که برای نمونه می توان به شاعر معاصر؛ محمدرضا شفیعی کدکنی اشاره کرد. کاظمی اینان را سلبریتی های سنتی می داند.

گروه دوم استاد-اینفلوئنسرها هستند، منظور کسانی هستند که در درون شبکه های اجتماعی متولد شده اند و حضور، فعالیت و شهرتشان در جهان مجازی بیش از جهان بیرونی است. به تعبیر کاظمی اینان از هویت شبکه ای برخوردارند و غالبا به مباحث حوزه عمومی می پردازند که برای نمونه می توان صفحه دغدغه ایران را نام برد که متعلق به محمد فاضلی است (همان، ص. 20).

گروه سوم، هویت دورگه و هیبریدی دارند. اینان در دانشگاه و فضای عمومی پرتلاش بوده اند و با فراگیری شبکه های اجتماعی، از این فرصت بهره مند شده اند، با این تفاوت که نه مانند گروه اول در کناره ایستاده اند و نه مانند گروه دوم در فضای مجازی فعال و پرکارند (همان، ص. 24).

در همین خصوص، حامد طاهری کیا نیز در مقاله ای با عنوان امکانی تازه برای نوشتن درباره اجتماع برای اجتماع: حضور اساتید علوم اجتماعی دانشگاه در شبکه های اجتماعی5 به شکل گیری موقعیت های تازه و متفاوت نوشتن در میدان علوم اجتماعی ایران در وضعیت به تعبیر او پساچاپ می پردازد.

این مقاله پژوهشی، حاصل مصاحبه با شش نفر از اساتید علوم اجتماعی ایرانی است که برای انتشار آثار و دیدگاه های خود از شبکه های اجتماعی بهره می برند. وضعیت دیجیتال، به میدان علوم اجتماعی موقعیتی جدید از نوشتن را معرفی کرد که نویسنده مقاله آن را نوشتن سریع و تجسمی می نامد.

نوشتن، انتشار و دریافت (بازخورد) سه موقعیت در هم تنیده شده اند که فاصله های تبدیل شدن آن ها به یکدیگر بسیار کوتاه شده یا از بین رفته اند. به اعتقاد نویسنده مقاله، موقعیت جدید نوشتن سریع، امکانی است که استاد علوم اجتماعی به واسطه آن عاملیت معاصریتش را به جریان می اندازد و با زندگی اجتماعی پیوند می خورد (طاهری کیا، 1403).

در مجموع تحقیقات و شواهد بیانگر آن است که علاوه بر نسل جدید دانش آموختگان علوم اجتماعی که آشنایی و پیوند بیشتری با فناوری های ارتباطی جدید دارند دانش آموختگان قدیمی علوم اجتماعی نیز آرام آرام به حضور در شبکه های اجتماعی و استفاده از این نوع فناوری ها رغبت نشان می دهند.

بی تردید محتاطان و محافظه کاران این عرصه به فواید ارتباط وسیع تر و آسان تر با مخاطب خاص و با جامعه از طریق شبکه های اجتماعی پی برده اند. با توجه به چنین استقبال هایی، تصمیم گرفتم با نگاهی جامعه شناختی و با تکیه بر مفاهیم برگرفته از دانش جامعه شناسی، به شرح تجارب زیسته ام در این زمینه بپردازم. آنچه بیان می دارم شاید داده ای برای تفاسیر بیشتر به شمار رود و شاید هم، تجربه ای آموختنی برای کسانی باشد که تصمیم دارند از این طریق در حوزه عمومی مشارکت فعال داشته باشند.

شکست انحصار در انتشار اندیشه: پیش از اینترنت، نشر اندیشه، چه به شکل نوشتار و چه به شکل گفتار یا تصویر در انحصار سازمان های متعلق به حاکمیت ها بود. رسانه های جمعی (سنتی) دارای دروازه بانانی 6 بودند که هر گونه اثری باید با تایید و پسند آنان به مرحله انتشار می رسید. اتفاق مثبت آن است که پژوهشگران و نویسندگان ضرورتا دیگر نیازی به برآوردن خواسته ها و انتظارات چنین سازمان هایی ندارند.

فرد هر زمان اراده کند، می تواند اثر خود را نشر و در معرض قضاوت مخاطبان قرار دهد. آشنایی مختصر با انتشار محتوا، دسترسی به تلفن همراه هوشمند و اتصال به اینترنت از جمله ابزارها و مهارت هایی هستند که فرد نیازمند آن است. هر چند باید توجه داشت که گاه همین سهولت به شکلی بالقوه می تواند تهدید محسوب شود. در نتیجه، در وضعیت جدید فرد بیش از پیش در برابر جامعه مسوولیت دارد. بی اساس نیست اگر بگوییم که او خود باید نقش دروازه بانی را بر عهده گیرد.

ارتباط با جامعه: در زمینه ارتباط با جامعه، تحولات جامعه شناسی ایران را به سه دوره تقسیم کردم: نخست دوره جامعه شناسی جامعه بین است که ویژگی اصلی آن حضور جامعه شناس و دانشجویانش در میدان واقعی پژوهش اجتماعی بود. دوره دوم جامعه شناسی صندلی نشین است.

با آمدن کامپیوتر و نرم افزارهای آماری، استادان علوم اجتماعی ترجیح دادند روی صندلی بنشینند و این دانشجویان بودند که غالبا با پرسشنامه سراغ مردم می رفتند و با مردم ارتباط داشتند. در این مرحله دانشجویان نیز اغلب به مردم نگاه نمی کردند و فقط توجه داشتند تا دقیق سنجه های طبق لیکرت در پرسشنامه را علامت بزنند.

دوره سوم را جامعه شناسی اسکرین بین یا دسکتاپی نامیدم، در واقع جامعه شناسی پس از اینترنت. در اینجا میدان پژوهش غالبا به جهان آنلاین و فضای مجازی تقلیل می یابد و جامعه از طریق دسکتاپ و صفحه نمایش دنبال می شود7. حضور در شبکه های اجتماعی، فرصت و شیوه جدیدی برای ارتباط با مردم فراهم کرد.

در واقع، ارتباط با بخش بخش جامعه تسریع و تسهیل شد. توجه کنیم که اغلب ایرانیان علاوه بر عضویت در کانال ها و گروه های عمومی، بر اساس مشخصات و علایق مختلفی که دارند نظیر شغل، تحصیلات، محل زندگی، علایق تفریحی و ورزشی، خانواده و اقوام، گروه هایی ایجاد کرده اند.

در شبکه های اجتماعی علایق مختلف گرد هم جمع شده اند، موضوعی که پژوهشگری آن را جمهوری سلایق متحده8 نامید9. هر کدام از نوشته هایم بر پایه موضوع یا مساله ای که در آن بررسی می شد در گروه مشخصی بازنشر می شد که علاقه مندان آن موضوع حلقه ای تشکیل داده بودند. برای مثال وقتی درباره مادران اینستاگرامی می نوشتم، نوشته ام در گروه مادران دارای کودک بازنشر می شد یا وقتی درباره آشپزخانه های جدید می نوشتم مطلب در گروه کابینت سازان بازنشر می شد.

این امر باعث می شد تا علاقه مندان زیادی به من پیام خصوصی ارسال کنند، تجربیات شخصی شان را در خصوص موضوع بیان کنند و برداشت خود را شرح دهند. در نتیجه هر نوشته، مرا به داده های جدیدی رهنمون می کرد، هر نوشته منجر به داده های تازه و جنبه های جدیدی از همان موضوع برایم آشکار می شد. علاوه بر این، با دریافت بازخوردها آسان تر می توانستم به این سوال پاسخ دهم که آیا خواننده از متن همان برداشتی را داشته که مراد نویسنده بوده است؟ این پرسش بسیار مهم است.

هر نوشته فرصت های جدیدی به روی نویسنده باز و در مجموع به تقویت سرمایه اجتماعی او کمک می کند. حضور در شبکه های اجتماعی، امکان ارتباط با لایه های مختلف اجتماعی را فراهم می آورد. البته این به معنای آن نیست که چنین ارتباطی برای جامعه شناس کفایت می کند و دیگر نیازی به ارتباط و حضور در میدان های واقعی پژوهش نیست.

نکته درخور توجه دیگر آنکه تا این لحظه، تصمیم گرفته ام ادمین نداشته باشم. با تعریف ادمین، فرصت ارتباط با مخاطب از دست می رود. این، بازگشت به همان دوره جامعه شناسی صندلی نشین است که دانشجویان با مردم در ارتباط بودند و نه جامعه شناس.

باید توجه داشت که با توجه به فراگیری استفاده از شبکه های اجتماعی و کاهش شکاف دیجیتال در سال های اخیر، حضور در رسانه های جدید حتی برای گروه های فرودست جامعه بیشتر شده است. در طول این سال ها با قربانیان عرصه های مختلف گفت وگو کرده ام و این به مدد شبکه های اجتماعی انجام و ممکن شده است. شاید بیان این مثال جالب باشد. مدتی قبل متنی کوتاه درباره میرزا آقا 10، دستفروش اردبیلی نوشتم. چند روز بعد فردی پیام داد و گفت: اشکالی ندارد میرزا آقا با شما تماس بگیرد و با شما صحبت کند؟

تبدیل شدن به سلبریتی: سلبریتی از جمله مفاهیمی است که برداشت های مختلفی از آن وجود دارد. در اجتماع جامعه شناسان، معمولا برداشتی غالبا منفی از آن وجود دارد و اغلب به مثابه تحقیر یا طعنه درباره دیگری به کار می رود. واقعیت آن است که همین امر باعث شده تا فردی که تصمیم می گیرد از طریق رسانه در حوزه عمومی فعال باشد و پیوسته نگران قضاوت همکاران و همقطاران خود شود.

من برداشتی منفی از این کلمه ندارم. سلبریتی می تواند اصلاح گر و سوداگر باشد11. باید به تفاوت سلبریتی ها و ویژگی های آنان در میدان های مختلف توجه داشت. بی تردید سلبریتی های دانشگاهی یا سلبریتی های میدان روشنفکری با سلبریتی های سینمایی فرق دارند.

برای مثال، سلبریتی شدن در علوم انسانی یا عرصه تفکر، آورده مالی برای فرد ندارد و اگر رضایت خاطری وجود داشته باشد ناشی از احترام ها و تحسین هایی است که از مخاطبان دریافت می شود. در هر حال، حضور در شبکه های اجتماعی، پرکار بودن در این شبکه ها و انتشار افکار و اندیشه های شخصی، زمینه را برای افزایش شهرت فرد فراهم می آورد.

همان گونه که در سطرهای پیشین بیان شد هر نوشته یا هر پست به شکل بالقوه می تواند افزایش سرمایه اجتماعی و شهرت را در پی داشته باشد و همین امر موجب توجهات بیشتر و دعوت های بیشتر به رویدادهای اندیشه ای و در نتیجه مشهور شدن بیشتر شود. بی تردید، افزایش شهرت، مشقت هایی به همراه دارد.

بازماندن از پژوهش های دانشگاهی: حضور در حوزه عمومی یک انتخاب شخصی و البته بسیار وقت گیر است. اگر قرار است هم بنویسیم، هم به نشانه احترام به مخاطبان پاسخ دهیم، با برخی از آنان گفت وگو کنیم و به دعوت برای سخنرانی ها پاسخ مثبت بدهیم، فرصت برای نگارش آثار ماندگار جامعه شناختی و پژوهش های تخصصی بسیار کاهش خواهد یافت.

در واقع نوشتن برای مخاطب غیرجامعه شناس شاید یک انتخاب و یک مسیر باشد ولی موجب دور شدن از انجام پژوهش های تخصصی و جدی تر می شود. به گمان من، حضور در حوزه عمومی، وظیفه ای فرعی نسبت به کار و فعالیت دانشگاهی است. مدیریت این دو، نیازمند وسواس و دقت زیادی است.

قرار گرفتن زیر ذره بین: وقتی از شهرت صحبت به میان می آید منظور، توجه به فرد است. به عبارت دیگر فرد زیر نورافکن قرار می گیرد. فعال بودن در حوزه عمومی و البته اتخاذ رویکرد انتقادی نسبت به مسائل جامعه موجب می شود تا فرد زیر ذره بین قرار گیرد.

به ویژه زمانی که اغلب اعضای هیات علمی دانشگاه ها ترجیح بدهند خود را به شغل معلمی محدود سازند و موضعشان نسبت به مسائل جامعه را در دل نگه دارند. به چشم آمدن و سلبریتی شدن در جامعه ایران همیشه به نفع فرد نیست، چراکه حساسیت ها نسبت به او برانگیخته می شود به ویژه اگر اطرافیانی تنگ نظر نیز او را احاطه کرده باشند.

فرد شاید از جامعه و از اجتماع مخاطبان بازخوردهای تحسین برانگیز و مثبت دریافت کند ولی لزوما از نهادهای رسمی چنین مواجهه ای را تجربه نخواهد کرد. او همیشه باید منتظر اخطارها، تذکرها و شاید هم وضعیت های نگران کننده دیگر باشد.

چگونه نوشتن: پیش فرض این جستار آن است که فرد از طریق قلم و نوشتن با حوزه عمومی ارتباط دارد. روشن است که به شیوه های دیگری نظیر سخنرانی یا گفتار صوتی نیز می توان با جامعه ارتباط داشت. در کل چگونه نوشتن و یافتن زبان خاص ارتباط با مخاطب غیرجامعه شناس بسیار اهمیت دارد. شاید به سختی باورپذیر باشد که نگارنده این سطور برای هر متن کوتاه 800 کلمه ای که در کانال تلگرام منتشر می کند، سه یا چهار روز زمان صرف می کند.

هر متن، ده یا بیست بار با صدای بلند خوانده می شود با این پرسش ساده که آیا آنچه نوشته شده برای تنوع مخاطبان کانال قابل فهم و درک است؟ روان بودن نثر، نداشتن سکته در جمله بندی ها، ثقیل بودن یا نبودن کلمات انتخاب شده، قلمبه سلمبه زدایی از متن، همگی به دقت بررسی می شود. همیشه این سخت گیری مضاعف وجود دارد که روح حاکم بر متن به دور از فرهیختگی و متانت نباشد. در واقع همیشه برای نگارنده مهم بوده است که خواننده به این نتیجه دست یابد که متن را فردی دانشگاهی تقریر کرده است. تاکید می کنم که برخلاف تصور عمومی، ساده نویسی درباره پدیده های سخت و پیچیده کاری بس دشوار است.

مراقبت از شهرت: شهرت به سختی و آرام آرام به دست می آید ولی به آسانی می تواند از کف برود. شهرت همچون نهالی است که نیازمند مراقبت و دقت است. در این خصوص چند تهدید یا چاله وجود دارد که باید نسبت به آن توجه داشت:

نخست، شما روانشناس نیستید: کم نیستند مخاطبانی که مسائل، تجارب و مشکلات شخصی شان را با جامعه شناس در میان می گذارند و درخواست مشاوره یا راه حلی کاربردی و عملی برای حل مشکلات شخصی دارند. همیشه از چنین موقعیت هایی خودم را دور کرده ام و به مخاطب پیشنهاد داده ام که با مشاوران متخصص مشورت کند. همچنین از فرصت استفاده کرده و تفاوت جامعه شناسی و روانشناسی را برای آنان شرح داده ام.

دوم، شما ژورنالیست نیستید: ضمن احترام فراوان به روزنامه نگاران، باید گفت که جامعه شناسِ مفسّر، روزنامه نگار نیست. جامعه شناسی که در حوزه عمومی فعال است ضرورتا نباید نسبت به هر رویداد کوچک و بزرگ جامعه واکنش نشان دهد.

متاسفانه در اغلب اوقات فرد هم با درخواست مخاطبان خود و هم درخواست فعالان رسانه مواجه می شود تا حرفی، یادداشتی و نظری در خصوص رویدادها ابراز دارد. گویی مخاطبان نه برای شناخت بیشتر، بلکه برای آرام شدن روانی خود به موضع گیری جامعه شناس نیاز دارند. در موارد بسیاری حتی ترجیح داده ام صبر کنم و پس از گذشت زمان و در فرصت مناسب به تحلیل یک رویداد خاص بپردازم، زمانی که مخاطب از هیجان ناشی از رویداد دور شده باشد.

سوم، شما منجی نیستید: البته می تواند این گونه نباشد و فرد با رغبت تصمیم بگیرد تبدیل به منجی شود. ولی اعتقاد شخصی ام آن است که باید در این زمینه دقت به خرج داد. گاهی انبوه مخاطبان همچون رودخانه ای بزرگ، جامعه شناس را با خود همراه می کنند. این مهارتی ستودنی است که بتوان از مخاطب انبوه و سلایق گوناگون آنان فاصله گرفت و با ذره بین جامعه شناسی به پدیده نگاه کرد و تحلیلی درخور ارایه داد. منجی شدن به شرایط و ویژگی هایی نیاز دارد که شخصیت دانشگاهی به سختی می تواند آن ها را برآورده سازد یا در قالب آن قرار گیرد.

به هر حال باید تصمیم گرفت: آیا قصد دارید شخصیتی دانشگاهی و مفسّر بمانید، با مخاطبان ارتباط داشته باشید، پدیده های اجتماعی را تحلیل کنید و جامعه شناسی را با جامعه به اشتراک بگذارید یا خیر؟ تبدیل به منجی جامعه شوید و خود را جزو رهبران فکری جامعه قلمداد کنید؟ باید انتخاب کنید.

٭ این مقاله به صورت سخنرانی در ششمین همایش کنکاش های مفهومی و نظری درباره ایران که به همت انجمن جامعه شناسی ایران برگزار شد، ارایه شده و متن آن به صورت اختصاصی در اختیار روزنامه قرار گرفته است.

1- تافلر، آلوین (1372). شوک آینده. ترجمه شهیندخت خوارزمی. انتشارات سیمرغ. تهران.

2- شرودر، رالف (1401) نظریه اجتماعی پس از اینترنت. ترجمه حمیدرضا بیژنی. انتشارات نقد فرهنگ. تهران.

3- مردیها، مرتضی (1398). اثرات رسانه های نو بر علوم انسانی. فصلنامه مطالعات رسانه های نوین. دوره 5 شماره 20.

4- وریج کاظمی، عباس (1401) برآمدن اینفلوئنسرهای دانشگاهی در ایران. فصلنامه انحرافات و مسائل اجتماعی. شماره 4 دوره 2.

5- طاهری کیا، حامد (1403). امکانی تازه برای نوشتن درباره اجتماع برای اجتماع: حضور اساتید علوم اجتماعی دانشگاه در شبکه های اجتماعی. فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی. دوره سی ام. شماره 1.

6- gatekeepers

7- خلاصه این سخنرانی با عنوان نشست ظهور مردم در جامعه شناسی در آدرس زیر آمده است:

https://fa.shafaqna.com/news/1939846/

8- republic of united tastes

9- گرونر، یوگا (1392) جامعه شناسی سلیقه. ترجمه مسعود کیانپور. نشر مرکز. تهران.

10- دستفروش اردبیلی که در زمان انتخابات سال 1396، عکس تکیده او در کارزار انتخاباتی حسن روحانی توجه رسانه ها را جلب کرد.

11- در آدرس زیر (خبرآنلاین) به تفاوت های این دو پرداخته ام: khabaronline. ir/xhXrP

عضو گروه جامعه شناسی دانشگاه گیلان

faralikhah@gmail. com