اگر تا چند دهه پیش یک نفر سرپرست خانواده بود و کار می کرد و هزینه کل آن خانواده چندنفره را می پرداخت، حالا به نظر می رسد اشتغال هم زمان زوج ها حتی در چند شغل مختلف هم نمی تواند کفاف هزینه های خانوارها را بدهد. اگرچه مرکز آمار ایران به تازگی با انتشار خبری، میزان افراد دوشغله در مناطق شهری را کمتر از دو درصد اعلام کرده است، اما رصد دقیق تر اشکال زیستی مردم شواهد دیگری را نشان می دهد.

به گزارش شرق، طبق گزارش مرکز آمار درحالی که در اخبار غیررسمی گفته می شود تعداد قابل توجهی از شاغلین مناطق شهری کشور در قالب کار هم زمان در کارمندی و اشتغال پاره وقت در تاکسی های اینترنتی و… چندشغله هستند، اما تعداد شاغلین دو یا چندشغله در کل کشور 604 هزار شاغل است که از این تعداد، 248 هزار نفر در مناطق شهری و 355 هزار نفر در مناطق روستایی فعالیت می کنند. به عبارتی، در کل کشور معادل 2.4 درصد از شاغلین، در مناطق شهری 1.3 درصد و در مناطق روستایی کشور 6.2 درصد از شاغلین بیش از یک شغل دارند .

داده های این گزارش در خلال گفت وگو با مردم و همچنین بررسی پلتفرم مخصوص اشتغال نشان می دهد چندشغله بودن را حالا می توان به عنوان بحرانی دید که در سطح کلی جامعه خود را بروز می دهد. همان طور که مریم زارعیان، جامعه شناس، توضیح می دهد که این پدیده را باید فراتر از یک راهبرد معیشتی فردی، به مثابه نشانه ای از نارسایی های ساختاری در بازار کار و اقتصاد ایران تفسیر کرد .

چند شغل نداشته باشیم در اجاره خانه هم می مانیم من و همسرم روی هم پنج شغل مختلف داریم ؛ این را مرجان می گوید که در بخش بازرگانی یک شرکت خصوصی کار می کند. او علاوه بر این شغل، سه روز در هفته برای دانش آموزان کلاس خصوصی شیمی برگزار می کند، چون از ابتدا رشته تحصیلی اش همین بوده و یک صفحه اینترنتی هم دارد که در آنجا فروش لباس آنلاین دارد.

اما این سه شغل با هم نمی تواند هزینه های زندگی او و خانواده اش را با داشتن دو فرزند تأمین کنند: فکر نمی کنم جز خانواده های بسیار ثروتمند که اساسا از طبقه دیگری هستند، دیگر خانواده ای نباشد که دو نفر شغل ساده ای دارند و با همان هم هزینه زندگی را بپردازند. در بهترین حالت هرکدام شان در همان شغل باید چندین شیفت اضافه کار کنند. این کارها را نکنیم، در اجاره خانه هم می مانیم. من سه شغل دارم که از هرکدام درآمدی برای خودم ایجاد کرده ام. به جز من، همسرم هم که در شرکت خصوصی دیگر کار می کند، پروژه های متعددی از شرکت های دیگر می گیرد. در غیر این صورت اصلا از پس هزینه های زندگی و خرج های دو بچه مدرسه ای برنمی آییم .

روشن است که با این حجم کار، این خانواده فرصت زیادی برای وقت گذراندن با یکدیگر ندارند: چند هفته پیش یک بار با همسرم حساب کردیم که در هفته گذشته اش همدیگر را سرجمع 20 ساعت هم ندیده بودیم؛ چون زمان پایان فصل مدرسه بود و من به صورت فشرده کلاس خصوصی داشتم. او هم پروژه های زیادی گرفته بود و فقط قبل از خواب در خانه می شد کمی همدیگر را ببینیم. حتی تعداد وعده های غذای مشترکی که چهارنفری با هم می خوریم، بسیار محدود است .

این اما موقعیتی نیست که فقط مرجان گرفتارش باشد. آرش هم شرایط مشابهی در خانواده اش در جریان است: ما که بچه بودیم خاطرم هست یک نفر در خانواده که اغلب پدر خانه بود، کار می کرد و چندین نفر از همان یک شاغل، زندگی شان را پیش می بردند. معمولا هم در زمان های گذشته بچه ها زیادتر بودند. حالا اما زن و شوهر با هم چند شیفت کار می کنند و باز هم آخر ماه عقب اند .

او که خودش و همسرش چندشغله اند، می گوید با وجود این همه کار، خیلی از آرزوها تبدیل به محال شده است: من در بخش منابع انسانی یک شرکت کار می کنم و در چند شرکت دیگر نیز پروژه های گرافیکی برمی دارم. همسرم که پرستار است، در یک مرکز تخصصی دندان پزشکی نیز کار می کند. تازه هنوز بچه ای هم نداریم، اما دیگر خرید چیزی مثل یک خانه در تهران برای ما تبدیل به آرزوی محال شده است؛ چون هرچقدر هم کار کنیم، پس اندازمان به خرید خانه و حتی یک ماشین خوب نمی رسد. درواقع همین قدر درمی آوریم که بتوانیم یک خانه آبرومند اجاره کنیم و هزینه های سرسام آور زندگی را در تهران بپردازیم .

آرش می گوید اغلب افرادی که در اطرافش می شناسد، همین شرایط را دارند: تازه من جزء خوش شانس ها هستم که همه کارهایی که انجام می دهم در همان حوزه تخصصی خودم است و به هر حال نیمچه علاقه ای هم در این میان وجود دارد. در شرکت ما و در اطرافم افراد بسیاری را می شناسم که شغل های دوم و سوم شان هیچ ارتباطی به علاقه و تخصص شان ندارد. آدم های زیادی هستند که وقتی از محل شغل اول شان تعطیل می شوند، تازه سراغ تاکسی های اینترنتی می روند؛ چه با ماشین و چه با موتورسیکلت. زن و مرد هم ندارد .

اگرچه هر چند سال یک بار داده هایی مربوط به جزییات وضعیت اشتغال مردم ایران منتشر می شود، اما گاهی به نظر می رسد اعداد درج شده در این گزارش ها شکاف زیادی با حقیقت زیست اجتماعی مردم دارد. برای مثال، مرکز آمار ایران به تازگی داده ای درباره میزان افراد دوشغله در کشور اعلام کرده است.

این مرکز نهم مهرماه امسال با انتشار خبری، میزان افراد دوشغله در مناطق شهری را کمتر از دو درصد اعلام کرد و نوشت: درحالی که در اخبار غیررسمی گفته می شود تعداد قابل توجهی از شاغلین مناطق شهری کشور در قالب کار هم زمان در کارمندی و اشتغال پاره وقت در تاکسی های اینترنتی و… چندشغله هستند، اما مرکز آمار ایران در آخرین گزارش خود تعداد شاغلین دو یا چندشغله را در کل کشور 604 هزار شاغل اعلام کرده که از این تعداد، 248 هزار نفر در مناطق شهری و 355 هزار نفر در مناطق روستایی فعالیت می کنند. به عبارتی، در کل کشور معادل 2.4 درصد از شاغلین، در مناطق شهری 1.3 درصد و در مناطق روستایی کشور 6.2 درصد از شاغلین بیش از یک شغل دارند .

نگاهی به این آمار در سال های گذشته هم نشان می دهد عددی که مرکز آمار اعلام کرده، نمی تواند با افزایش تورم، نرخ ارز و کاهش قدرت خرید مردم همسو باشد. طبق آمار اعلام شده مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در بهمن ماه سال 99، سهم شاغلان دوشغله و بیشتر بین سال های 96 تا 98 از 3.1 درصد به 3.4 درصد افزایش یافته بود؛ آماری که شیب ملایم افزایشی را نشان می دهد. در سال های 97 و 98 شاغلان کشاورزی، جنگل داری و ماهیگیری بیشترین سهم را در بین دوشغله ها داشتند؛ یعنی حدود 49.4 درصد تا 54.4 درصد جمعیت دو و چندشغله ها را به خود اختصاص داده بودند.

همچنین در سال 98 طبق آمار، 70.6 درصد شاغلان دوشغله به فعالیت اقتصادی کشاورزی پرداخته اند و این موضوع در سال های 96 و 97 به ترتیب 66.8 درصد و 66 درصد بوده است. معمولا تصور می شود شاغلان بخش های مختلف اقتصادی برای تأمین کسری درآمد خود به مسافرکشی رو می آورند، این در حالی است که براساس آمار سال 98، فقط 3.2 درصد دوشغله ها به حمل ونقل زمینی پرداختند و این سهم در سال های 96 و 97 نیز به ترتیب 3.7 درصد و چهار درصد بوده است.

از سوی دیگر 67.9 درصد شاغلان مسافرکش، بخش کشاورزی را به عنوان شغل دوم برگزیده اند. نتایج یافته ها نشان می دهد شاغلانی که در زمینه آموزش فعالیت دارند، ترجیح می دهند در شغل دوم هم در همین بخش فعالیت کنند یا اینکه به فعالیت کشاورزی، جنگل داری و ماهی گیری و عمده فروشی، خرده فروشی، تعمیر وسایل موتوری و موتورسیکلت بپردازند.

همچنین در دوره زمانی سال های 96 تا 98 افرادی که دو شغل و بیشتر داشتند، در طول هفته یک تا 32 ساعت فعالیت می کردند و در مقابل افرادی که یک شغل داشتند، در هفته 50 ساعت در محل کار خود حاضر هستند. طبق این آمار به احتمال زیاد علت دوشغله و بیشترشدن شاغلان، کم بودن ساعت کار هفتگی است و برای جبران درآمد پایین افراد به شغل دوم می پرداختند.

در دوره یادشده، متوسط ساعت کاری شاغلان یک شغل از 46 ساعت و 50 دقیقه، به 46 ساعت و 27 دقیقه کاهش یافته است. این در حالی است که ساعت کاری دوشغله ها در شغل اصلی در مدت مشابه، از 39 ساعت و 26 دقیقه، به 39 ساعت و 17 دقیقه رسیده است.

سهم مردان و زنان دارای دو شغل و بیشتر در طی 97.98 و 99 روند افزایشی داشته است. به طوری که سهم مردان از 3.5 درصد به 3.8 درصد و برای زنان از 1.6 درصد به دو درصد رسیده. نکته درخور توجه اینکه در این سه سال، بیشترین سهم دوشغله ها از گروه سنی 35 تا 39 سال به 40 تا 44 سال منتقل شده است.

اما برای یافتن داده های جدیدی که کمتر به آن پرداخته شده، سراغ مجموعه ای استارتاپی رفت که افراد می توانند تخصص خود را در آن ثبت کرده و با تخصصی که در حوزه های مختلفی مانند نظافت، تعمیرات، زیبایی و… دارند، امرار معاش کنند. درواقع متخصصان رشته های مختلف در این پلتفرم به مشتریان خود وصل می شوند. همین هم سبب شد تا آچاره به یکی از مراجع داده و اطلاعاتی برای نگارش این گزارش بدل شود.

طبق داده هایی که تیم روابط عمومی آچاره در اختیار ما گذاشته است، 8.47 درصد از متخصصان این مجموعه که دارای مهارت در حوزه های نظافت و پذیرایی هستند، در سایر دسته های شغلی نیز فعالیت دارند؛ از جمله در دسته هایی مانند باربری و جابه جایی، کارواش، برق کاری، خدمات و تعمیرات خودرو، زیبایی و خیاطی. براساس گزارش آچاره، 22 درصد از متخصصان فعال در این پلتفرم، دوشغله اند. قسمت دردناک ماجرا آنجاست که طبق آمار، این جمعیت 22درصدی در حرفه اولیه خود، معلم، پرستار، کارمند و کشاورز هستند.

اما بررسی کلی تر وضعیت اشتغال افراد در این مجموعه هم دارای داده های ارزشمندی است، از جمله اینکه 71 تا 76 درصد متخصصان شان در بازه سنی 30 تا 50 سال قرار دارند. سهم جوانان و نسل زد که بازه سنی 18 تا 20 سال را شامل می شود، 1.5 درصد است. از نظر تحصیلات دانشگاهی هم بیش از 34 درصد آن ها تحصیات تکمیلی دارند و 65.1 درصد این افراد، دارای مدرک سیکل و دیپلم هستند.

در بخش توزیع جنسیتی نیز، 14.9 درصد از متخصصان آچاره را زنان تشکیل می دهند. این عدد نزدیک به 15درصدی که شامل 31 هزار زن می شود، در حالی رخ داده است که نرخ مشارکت اقتصادی زنان در کل کشور به سختی به 14 درصد می رسد و چندین دهه است که در همین سطح باقی مانده است.

مریم زارعیان ، استادیار بخش مطالعات اجتماعی و توسعه پایدار، جامعه شناس و پژوهشگر، در تحلیل چندشغله بودن در ایران یک پارادوکس اجتماعی-اقتصادی را صورت بندی می کند: در مواجهه با پدیده چندشغله بودن در ایران، با یک پارادوکس اجتماعی-اقتصادی عمیق روبه رو هستیم که فقط از طریق واکاوی کارشناسانه ابعاد مختلف آن قابل درک خواهد بود. این پدیده را باید فراتر از یک راهبرد معیشتی فردی، به مثابه نشانه ای از نارسایی های ساختاری در بازار کار و اقتصاد ایران تفسیر کرد .

او با اشاره به افزایش هزینه خانوار می گوید: هنگامی که هزینه های مسکن در شهرهای بزرگ مانند تهران تا 42 درصد از درآمد خانوار را به خود اختصاص می دهد و هم زمان هزینه های خوراک با رشد فزاینده ای روبه رو است، طبیعی است خانوارها برای بقا به راهکارهای متعددی متوسل شوند، اما نکته کلیدی اینجاست که حتی با وجود پایین تربودن برخی هزینه ها مانند حامل های انرژی در مقایسه با استانداردهای جهانی، وقتی این هزینه ها در نسبت با درآمدهای محدود سنجیده می شوند، فشار ملموسی بر دوش خانوارها وارد می کنند. از نظر دورکیم، جامعه سیستمی است که اجزای آن برای حفظ ثبات کل کارکرد دارند.

چند شغل داشتن را می توان پاسخی کارکردی از سوی خانوارها برای حفظ نظم اجتماعی در مواجهه با ناکارآمدی سایر نهادها (مانند نهادهای اقتصادی و حمایتی) تفسیر کرد. با این حال، این راهکار در بلندمدت به آنومی یا بی هنجاری می انجامد، زیرا فشار و فرسایش ناشی از آن، پیوندهای اجتماعی و هنجارهای حاکم بر زندگی را تضعیف می کند .

دراین میان نرخ پایین مشارکت اقتصادی ایران که حدود 41 درصد است و کشور را در رتبه 177 جهان قرار می دهد، خود گویای پارادوکس موجود است: این آمار نشان می دهد که بیش از نیمی از جمعیت در سن کار، یا شاغل نیستند یا از جست وجوی کار دست کشیده اند. اما آنچه این رقم کلی پنهان می کند، شکاف عظیم جنسیتی در بازار کار است؛ نرخ مشارکت اقتصادی مردان 67.3 درصد در مقابل نرخ 13.1درصدی برای زنان .

به اعتقاد او، نابرابری جنسیتی در بازار کار، شکل خاصی به چند شغل داشتن بخشیده است: از یک سو، زنان برای حفظ حضور خود در محیط کار، اغلب ناچار به پذیرش مسئولیت های چندگانه اند. بسیاری از زنان شاغل به مشاغل خانگی یا پاره وقت روی می آورند تا بتوانند مسئولیت های مراقبتی و خانوادگی خود را هم زمان با فعالیت اقتصادی تلفیق کنند. این همان بار نامریی کاری است که بر دوش زنان قرار دارد. حتی زمانی که به سمت مشاغل خانگی می روند، این استراتژی نیز شکلی از چندشغله بودن برای تلفیق نقش های مختلف است. آن ها نه تنها در بیرون از خانه، بلکه در درون خانه نیز شیفت دوم کاری خود را سپری می کنند .

از سوی دیگر، مردان نیز با چالش های خاصی روبه رو هستند: برای بخشی از مردان، چند شغل داشتن، از یک انتخاب به یک اجبار تبدیل شده است. آن ها ناچارند شغل اصلی خود را با فعالیت های مکمل همراه کنند، اما حتی این راهبرد نیز در شرایط کنونی برای تأمین هزینه های زندگی کافی نیست. اینجاست که به مشاغلی مانند رانندگی در پلتفرم های آنلاین یا کارهای ساختمانی مقطعی روی می آورند .

اما نکته مهم آن است که بخش عمده ای از این اشتغال و چندشغلگی در بخش غیررسمی اقتصاد رخ می دهد: این مشاغل فاقد بیمه، امنیت شغلی و مزایای قانونی هستند و کارگران را در برابر شوک های اقتصادی به شدت آسیب پذیر می کنند. این وضعیت به وضوح نشان می دهد چند شغل داشتن در ایران بیش از آنکه نشانه پویایی اقتصادی باشد، واکنشی آسیب شناختی به بازار کار راکد و اقتصادی است که قادر به جذب بهینه نیروی انسانی خود نیست .

از نگاه این جامعه شناس، تداوم این پدیده به عنوان یک هنجار جدید، پیامدهای مخربی برای جامعه در پی خواهد داشت: کاهش زمان استراحت و فراغت به افزایش استرس و کاهش کیفیت زندگی می انجامد. از دیدگاه پیر بوردیو، این امر به معنای فرسایش سرمایه جسمانی و سرمایه اجتماعی شبکه های ارتباطی و اعتماد متقابل است. زمانی برای تقویت این سرمایه ها باقی نمی ماند و جامعه به سمت فردگرایی افراطی و ضعف پیوندهای جمعی پیش می رود. کاهش زمان اختصاص یافته به خانواده و گفت وگوی درون خانوادگی، استحکام این نهاد بنیادین را خدشه دار می کند. کودکان و همسران از حضور کیفی والدین و شریک زندگی محروم می شوند که می تواند به شکاف نسلی و تعارضات خانوادگی بینجامد .

زارعیان در جمع بندی نهایی می گوید: پدیده اشتغال در چندین بخش، صرفا یک راهبرد فردی برای بقا نیست، بلکه نشانه ای از یک نارسایی بزرگ تر در جامعه است؛ جامعه ای که در آن عده کمی مجبور به حمل بار سنگین معاش جمعیت زیادی از افراد خارج از چرخه کارند، در بلندمدت با فرسایش سرمایه انسانی و اجتماعی روبه رو خواهند شد .