دیویی که روزنامه نیویورک تایمز از او با نام فیلسوفِ آمریکا یاد کرده بود، یکی از برجسته ترین فیلسوفان نیمه نخست قرن بیستم در ایالات متحده بود.

به گزارش فرادید، او اندیشمندی پرکار بود، اما بیش از هر چیز به سبب فلسفه عمل گرایی (که خود آن را ابزارگرایی می نامید) و دیدگاه هایش درباره تعلیم و تربیت شهرت یافت. در این نوشتار، ماهیت دقیقِ دیدگاه های او درباره آموزش و اهمیت آن ها را به طور خلاصه بررسی کرده ایم.

عمل گرایی جان دیویی

کاریکاتور جان دیویی اثر آندره کوهنه، 2006

عمل گرایی (پراگماتیسم) نخستین جنبش رسمی فلسفی بود که در خودِ ایالات متحده پدید آمد. هرچند همه فیلسوفانی که در این چارچوب گنجانده می شدند، لزوماً چنین لقبی را نمی پذیرفتند، میان آن ها دغدغه های مشترکی وجود داشت: کوشش برای یافتن روشی عام جهت حل مسائل عملی.

در اندیشه دیویی، تعلیم و تربیت امری کاملاً انسانی است؛ فرایندی حیاتی که به ما کمک می کند به عنوان اعضای جامعه شکوفا شویم. در راستای دیدگاه های عمل گرایانه او، تنها قطعیتِ زندگی انسان تغییر است و انسان باید همواره با آگاهی از این حقیقت در جهانی متغیر و درون اجتماع خود راه یابد.

زندگینامه جان دیویی

عکس جان دیویی در حال کار، 2010

جان دیویی از 1859 تا 1952 زندگی کرد و در طول این عمرِ پربار به یکی از چهره های شاخص تاریخ اندیشه آمریکایی بدل شد. او در طول هفتاد سال فعالیت علمی، سی وهفت جلد کتاب نوشت که حوزه های گوناگونی را در بر می گرفت.

او در ایالت وِرمانت زاده شد و در همان جا در پانزده سالگی وارد دانشگاه ورمانت شد. دیویی پیش از ورود به تحصیلات تکمیلی در دانشگاه جان هاپکینز در سال 1882، فلسفه را در یک دبیرستان تدریس می کرد و در سال 1884 دکترای فلسفه گرفت. سپس در دانشگاه میشیگان به تدریس پرداخت و بعدها در دانشگاه شیکاگو جایگاهی برجسته یافت. آنجا مدرسه آزمایشگاهی خود را بنیاد نهاد که به مدرسه دیویی نیز معروف شد و شهرت او را نه تنها به عنوان فیلسوفی برجسته، بلکه به عنوان یک مربی پیشرو تثبیت کرد.

پس از بروز اختلاف با مدیران دانشگاه شیکاگو، در سال 1904 به نیویورک رفت و تا پایان عمر در دانشگاه کلمبیا به تدریس پرداخت. آثار او به سه دوره تقسیم می شوند: آغازین، میانی، و پایانی.

به باور دیویی، تعلیم و تربیت نقش محوری در فلسفه کلی او دارد، زیرا آموزش همان چیزیست که به انسان می آموزد چگونه با تغییرات گریزناپذیر زندگی سازگار شود. هدف آموزش، آماده کردن انسان برای شکوفایی در جامعه است؛ نه تنها برای بقاء، بلکه برای کامیابی در جهانی دگرگون شونده.

ما انسان ها در خلأ زندگی نمی کنیم؛ اجتماعی هستیم. بنابراین، نظام آموزشی هم باید این واقعیت را بازتاب دهد. مدرسه نباید تنها بر موفقیت فردی متمرکز باشد، بلکه باید نشان دهد چگونه فرد در جامعه توفیق می یابد. آموزش فرایندی اجتماعی است و محیط آموزشی باید آگاهی از این اجتماعی بودن را در دانش آموزان پرورش دهد. تأثیر متقابلِ فرد و جامعه در این فرایند اساسی است: نگرش فردی بر جامعه اثر می گذارد و جامعه نیز بر انتخاب های فردی اثر می گذارد.

یکی از اهداف بنیادین آموزش، از دید دیویی، پرورش ذهنی باز و فعال است، نه ذهنی بسته و منفعل. او روش هایی چون حفظ کردن طوطی وار را مردود می دانست و بر آموزش از راهِ حل مسئله تأکید داشت. از دید او، تفکر علمی و روش مند باید اساس آموزش باشد، چرا که زندگی خود رشته ای از مسائل است که باید حل شوند.

دیویی اندیشه های خود را در مدرسه آزمایشگاهی که برای کودکان دبستانی بنیان نهاد، به آزمون گذاشت. اما آموزش تفکر مسئله محور آسان نبود و مستلزم رویکردی میان رشته ای از سوی معلمان بود. دیویی باور داشت آموزش نباید بر مشاغل خاص متمرکز شود، بلکه باید توانایی فرد را در زندگی اجتماعی پرورش دهد. او ترجیح می داد در پرورش مسیر شخصی دانش آموز برای یافتن حرفه ی خود به او یاری رساند و انگیزه ی درونی او را شعله ور کند، به جای آنکه او را به مسیر مشخصی سوق دهد. هدف، تربیت شهروندی آگاه و پویاست که بتواند در جامعه نقش خود را پیدا کند.

در اصل، هدف دیویی این بود که دانش آموزان با فرایند پژوهش و پرسشگری آشنا شوند؛ بدانند این فرایند چیست و چگونه می توان آن را به خوبی انجام داد. به همین دلیل، او بر این باور بود که آموزش باید از علایق شخصی دانش آموز آغاز شود و به تدریج به موضوعات تخصصی و انتزاعی برسد. از دید دیویی، مهم است که دانش آموزان انگیزه ی یادگیری پیدا کنند؛ بنابراین، در آغازِ آموزش نباید محتوای آموزشی بسیار محدود و بسته باشد.

بخشی از شکل گیری فلسفه ی دیویی تحت تأثیر مباحثات تربیتی زمان او بود، به ویژه میان گروه های موسوم به رمانتیک ها و سنت گرایان . گروه نخست دیدگاهی پیشرو داشت و بر رویکرد کودک محور تأکید می کرد، در حالی که گروه دوم بر رویکرد برنامه محور یا محوریت محتوای درسی تمرکز داشت. رمانتیک ها رشد فرایند یادگیری فعال کودک را مهم می دانستند، در حالی که سنت گرایان اهمیت را به برتری و تقدم محتوای آموزشی می دادند. برای آموزگاران رمانتیک، محرک های طبیعی کودکان نقطه ی آغاز آموزش بود، اما سنت گرایان کودکان را لوحی سفید می دیدند که باید با انضباط و برنامه ریزی پرورش یابند.

جان دیویی می خواست از هر دو نوع روش آموزشی فاصله بگیرد. او استدلال می کرد که رویکرد نخست (رمانتیک) بیش از حد بر جنبه های درونیِ یادگیری تمرکز دارد و رویکرد دوم (سنت گرا) بیش از حد بر جنبه های بیرونی یادگیری. دیویی معتقد بود کمبود اصلی در رویکرد رمانتیک، مشارکت مستقیم تر معلمان است. در رویکرد سنت گرایانه نیز از نظر او تأکید بیش از حد بر محتوای درسی و انضباط، به زیان انگیزه ها و تمایلات طبیعی کودک برای یادگیری و مسیرهای شغلی فرد است. رویکرد سنت گرایانه ذهن کودک را می بندد و بیش از حد محدودکننده است. از دید فلسفه ی دیویی، اصل اساسی حفظ ذهنی باز و فعال است، چه برای کودک و چه برای معلم، زیرا روش آموزشی او باید قابلیت تغییر و تطبیق با شرایط را داشته باشد. روش تدریس دیویی پیوند مستقیم با دموکراسی دارد، چرا که تنها در چارچوب دموکراسی مشارکتیِ گسترده در جامعه امکان پذیر است. این همان راهیست که آموزش عمومی می تواند با نیروهای دائمیِ تغییر سازگار شود.

همان طور که اشاره شد، دیویی تأکید می کرد که ما موجودات اجتماعی هستیم. بنابراین، ما تنها به عنوان افراد منفرد شکوفا نمی شویم؛ بلکه به عنوان اعضای یک جامعه رشد می کنیم. از این رو، یادگیریِ چگونگی زندگی در اجتماع و همکاری با دیگران امری حیاتی است. برای موفقیت چنین آموزشی، مدارس نیز باید این واقعیت را بپذیرند؛ آن ها نیازمند محیط ها و فضاهای اجتماعی مساعد و مبتنی بر همکاری هستند و این موضوع به شکل مستقیم با دموکراسی پیوند دارد، چرا که دموکراسی مشارکتی برای تحقق آن ضروریست. دموکراسی مشارکتی فضایی گسترده تر ایجاد می کند که امکان شکل گیری چنین فضای آموزشی را فراهم می کند. بنابراین، مدارس باید به گونه ای عمل کنند که تصویری کوچک از جامعه دموکراتیک باشند.

با توجه به این که تنها قطعیّت جهان، تغییر همیشگی آنست، موفقیت یک دموکراسی و مدارسش به میزان توانایی اعضا در سازگاری با این تغییر بستگی دارد. سازگاری موفق مستلزم در نظر گرفتن دیدگاه های مختلف است، در حالی که همزمان باید بدانیم که ما عاملانی فردی در جامعه ای از دیگر عاملان فردی هستیم و به عنوان موجودات اجتماعی در جهان حرکت می کنیم. مدارس باید در فرایند پژوهش و حل مسئله، دیدگاه های اجتماعی و جمعی را در اولویت قرار دهند. دموکراسی باید بر توانایی در نظر گرفتن دیدگاه های مختلف استوار باشد.

این موضوع نشان می دهد آموزش برای موفقیت یک جامعه ی دموکراتیک حیاتی است. آموزش به ما می آموزد چه عادت هایی بسازیم، چگونه فرایند پژوهش و پرسشگری را دنبال کنیم و در طول مسیر چگونه با دیگران همکاری داشته باشیم.

در تمام این فعالیت ها، اصل بهسازی نقش مرکزی دارد؛ یعنی تلاش برای بهتر ساختن جهان. می توانیم امیدوار باشیم راه هایی برای زندگی بهتر پیدا کنیم، حتی اگر به گفته ی دیویی، اغلب بهترین چیزی که می توانیم داشته باشیم، صرفاً اظهارات موجه درباره ی امور است.

بنابراین، گرچه فلسفه او گاه به عنوان دیدگاهی بی حد و مرز و نسبی تلقی شده، هدف او هرگز چنین نبوده است، زیرا در تمام اندیشه های او نوعی خوش بینی پایدار وجود دارد که نشان می دهد می توانیم به آینده ی خود، با وجود قطعیت تغییر، امیدوار باشیم.