چین چگونه از تله فقر گریخت؟ کتابی است به قلم یوئن یوئن انگ ، رییس آلفرد چندلر اقتصاد سیاسی در دانشگاه جان هاپکینز که روی تحلیل سیاست های اقتصادی چین و روابط بین دولت و بازار تمرکز دارد.

به گزارش شرق، اگرچه خودش اهل سنگاپور است ولی زمینه پژوهشی او آن چیزی است که علاقه مند است آن را معجزه اقتصادی چین بنامد و واکاوی و شناسایی ریشه های آن معجزه، یعنی نقش دولت در ترکیب دو نگاه متضاد سیاسی- اقتصادی، یعنی کاپیتالیسم و کمونیسم، برای دستیابی به این معجزه اقتصادی .

او به شدت بر این نکته پافشاری می کند که حتی بسیاری از اقتصاد دانان برنده جایزه نوبل نیز در درک آنچه در ساختار اقتصادی چین رخ داده است، راه به خطا پیموده اند. کتاب در سال 2016 نوشته شد و در ایران از سوی محمد سعید نوری نایینی به فارسی برگردان و در سال 1404 از سوی نشر نی راهی بازار کتاب شد.

اهمیت این کتاب دوسویه است؛ آموزه ها و تحلیل های بیان شده در این کتاب درباره چگونگی برخاستن چین از گرداب رکود و گرسنگی و آشنایی با راه پیموده شده چینی ها برای در دست گرفتن بازارهای جهانی از یک سو و مترجم کتاب از سویی دیگر. دکتر محمد سعید نوری نایینی خود از بزرگان و صاحب نظران بخش کشاورزی در ایران است که با توجه به درک ژرفی که از ساختار کشاورزی در ایران و ریشه های ناکامی های کشور در دست یافتن به برنامه های این بخش داشته، اقدام به برگردان آن کرده است.

او دانش آموخته مهندسی اقتصاد کشاورزی و توسعه اقتصاد بین الملل از دانشگاه تهران و دانشگاه کرنل آمریکا ست که سفارت و نمایندگی دائم ایران نزد سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد و ریاست صندوق بین المللی توسعه کشاورزی (IFAD) و برنامه جهانی غذا (WFP) را در کارنامه کاری خود دارد و در سال 1384 در به عنوان نخستین ایرانی نامزد احراز پست مدیر کلی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) شد.

نوری نایینی در مقدمه خود بر برگردان چین چگونه از تله فقر گریخت ، کوتاه و گویا تکلیف گزاره ای پرچالش به نام توسعه و ریشه ها و استخوان بندی های آن را آشکار می کند. از دید او، توسعه بر سه ستون انسان باوری (Humanism)، آزادی خواهی (Liberalism) و دنیاگرایی (Secularism) استوار است. او بر این نکته پافشاری می کند که این سه ستون، اساسی ترین اصول مورد پذیرش توسعه یافته ها هستند.

در تبیین آنچه بر کشور ما از توسعه می گذرد نیز آشکارا می گوید که در حال حاضر نه تنها پذیرش آنها -ستون های سه گانه نام برده شده - با معیارهای سیاسی و اجتماعی در ایران ناممکن، بلکه نمایانگر گمراهی و سزاوار سرزنش، توبیخ و تنبیه است . او تأکید می کند که در ایران، توسعه به مفهوم تخصصی و غربی آن ، با گزاره هایی مانند پیشرفت یا ترقی و رشد جایگزین شده است که از دید من -نگارنده این یادداشت - بیشتر به بازی با واژگان و از کف دادن فرصت ها و سردرگمی می ماند تا راهکاری جایگزین برای توسعه غربی. ما ملتی هستیم که در همه بیش از صد سال گذشته، توسعه را با پا پس زده ایم ولی در درون از شنیدن نام آن قند در دلمان آب شده است .

ما همچنان پس از سال ها در این مسیر پاندول وار میان ارزش ها و سنت های شرقی-ایرانی و الگوهای توسعه غربی سرگردان و حیران مانده ایم و راه را گم کرده ایم. با توجه به پیش زمینه های سه گانه برشمرده شده از سوی نوری نایینی، نگاه واقع بینانه می گوید که پیش زمینه های دست یافتن به توسعه در ایران مهیا نیست و ما با وجود پرداخت هزینه های سنگین و ویرانی روزافزون طبیعت و زیرساخت های زیستی، سرگرم ناشناخته ای به نام پیشرفت هستیم.

کانسارها، منابع آب و خاک و دیگر ثروت های ملی و طبیعی ارزشمند خود را نه بهره برداری که بهره کشی می کنیم، اما نه دستاوردی در سطح ملی و نه جایگاهی در سطح جهانی در صنعت و تکنولوژی و دیگر نشانه های توسعه نداریم. ما با اینکه میزبان بزرگ ترین و ارزشمندترین منابع طبیعی جهان هستیم، اگر هیچ پیوند و رابطه تجاری هم با هیچ کشوری نداشته باشیم، هیچ اتفاق مهمی در جهان نمی افتد!

نوری نایینی در واکاوی آنچه در چین دوران مائو می گذشت، بر دو فاجعه ساخته و پرداخته از سوی اندیشگاه مائو می پردازد. از دید نایینی، در 30 سالی که مائو بر چین حکم می راند، دو فاجعه سیاسی- انسانی بر مردم چین وارد آمد؛ نخست آن مدل آشفته و ایدئولوژیک وی بود که بین سال های 1958 تا 1961 از سوی طرفداران ناآگاه و فرصت طلبش با عنوان جهش بزرگ به جلو با هدف سرعت بخشیدن به تولید از راه دستورات سیاسی شکل گرفت و منجر به گرسنگی گسترده و فراگیر و جان باختن 300 میلیون نفر شد و دومین رویداد انقلاب فرهنگی بود که بین سال های 1966 تا 1976 و با هدف یکپارچه کردن قدرت تحمیل شد و منجر به قدرت یافتن جوانان گارد سرخ شد .

نایینی پیامدهای جولان جوانان گارد سرخ را که در ادبیات سیاسی امروز می توان آنها را همان گروه های فشار خودمان نامید، این گونه واکاوی می کند: این سرسپردگان به رؤیاهای ویرانگر مائو که جدال با دشمنان طبقاتی در کلیه وجوه آن حتی مبارزه با رهبران ملی مانند دنگ شیائو پینگ سرلوحه اقدامات شان بود، به اعدام های گسترده ای دامن زدند که کم از جنگ داخلی نداشت .

نایینی در ادامه و در واکاوی شرایط اقتصادی چین دوره مائو، نظام دستوری و متمرکز اقتصادی مائو را نقد و در تبیین ساختار کشاورزی و وضعیت کشاورزان چین دوره مائو می نویسد: خانوارهای کشاورزی در کمون ها متمرکز شدند و تولید غلات خویش را به دولت تحویل می دادند... استخدام افراد در مشاغل دولتی به معیار وفاداری به حزب کمونیست حاکم صورت می پذیرفت، نه دانش و تجربه و نتیجه آن، انتصاب افراد نالایق به پست های گوناگون بود . در این دوره،

دشمنی با کاپیتالیسم در اندازه ای بود که اگر شخصی حتی متهم به داشتن اندیشه های سرمایه داری می شد، با پیگرد قضایی روبه رو شده و مجازات می شد. اژدهای خفته چین اما پس از مرگ مائو و از سوی دنگ شیائو پینگ بیدار شد. اصلاحات زیربنایی در چین پس از مرگ مائو آغاز شد، ولی چینی ها از همان ابتدا هوشمندانه روند اصلاحات را به گفته نایینی تجمعی ولی تدریجی پیمودند و بر اساس رهنمودهای دنگ، با لمس سنگ های کف رودخانه از رودخانه خروشان چالش ها و عقب ماندگی ها گذشتند.

از دید نایینی، آنها برای گذشتن از رودخانه مشکلات، نه پلی ساختند و نه دستور عبور از نقطه معینی -از رودخانه مشکلات- را صادر کردند و پس از آنکه تجربه کافی اندوختند و نتایج حرکت اصلاحی برای مردم ملموس تر شد، آهنگ حرکت اصلاحات نیز تندتر و سریع تر نواخته شد .

برای پیمودن مسیر توسعه نخست باید نهادهای خوب در متن جامعه سر برآورند یا اینکه باید نخست حاکمیت خوب ایجاد شود؟ برای نمونه در ایران خودمان برای آنکه توسعه را شکل دهیم، باید از کجا شروع کنیم؟ نخست اینکه باید پیرایش و ویرایش ساختار فرهنگی جامعه را در دستور کار بگنجانیم؟ باید دو گزاره در هم تنیده و پیوسته دید و ارزیابی کرد؟ آیا الگوهای شرقی و غربی می تواند دراین باره به ما کمک کند یا پیاده سازی ترجمه بنیان الگوهای غربی گذشته و شرقی بیشتر امروزی خود ریشه نابسامانی هاست؟

دوگانه نهاد خوب- حاکمیت خوب بیشتر به همان داستان مرغ یا تخم مرغ می ماند. عجم اوغلو و رابینسون در کتاب خواندنی چرا ملت ها شکست می خورند ، راز موفقیت و توسعه یافتگی چین را در بنیان نهادن نهاد های غیر بهره کش یا همان نهاد های مردم سالار دیده اند. به بیان دیگر، از دید آن دو، این ایجاد نهاد های خوب بوده که توانسته حاکمیت خوب و در نهایت توسعه را در چین رقم بزند.

این دیدگاه به درستی هماهنگ با چارچوب های تعریف شده از سوی مؤسسات بین المللی مانند بانک جهانی و صندوق بین المللی پول است. از دید این دو نهاد مالی و اقتصادی جهانی نیز هنگامی بازار ها و کشور ها می توانند رشد یابند که پیش تر حکمرانی خوب ایجاد شده باشد. با فرض درست بودن دیدگاه اوغلو و رابینسون درباره توسعه یافتگی چین، این پرسش بیان می شود که آیا امروز در چین حاکمیت خوب برقرار است یا روند توسعه در الگوی چینی را باید منهای حاکمیت خوب پیموده شده پنداشت؟

یوئن انگ در جایگاه یک چین شناس این دیدگاه را این گونه به چالش می کشد که ولی حتی امروز هم چین کشوری مردم سالار نیست. انتخابات ملی وجود ندارد، اعضای نهاد های قضایی و قانون گذاری از طرف حزب حاکم دستچین می شوند و هنوز در نقاطی از چین رفتارها و روش های بهره کشانه به کار گرفته می شود و حتی در مراحل اولیه اصلاحات پس از مائو، حق مالکیت خصوصی نیز مورد توجه نبود .

شاید خیلی ها چنین بیندیشند که تعدیل در نگاه های کمونیستی در هیئت حاکمه چین و گردش به چپِ هرچند چراغ خاموش سیاست گذاران این کشور به سوی بزرگراه سرمایه داری رایج در غرب، این کشور را به غول تجاری و اقتصادی جهان تبدیل کرده ولی واکاوی آنچه در چین می گذرد، بیانگر چیز دیگری است. برای نمونه همچنان آمریکاستیزی و آمریکاهراسی سکه رایج بازار کنگره خلق چین است و این دیدگاه که دشمنان و نیروهای خارجی به رهبری آمریکا توطئه می کنند تا حزب کمونیست را تضعیف کنند تبلیغ و به افکار عمومی چین تزریق می شود.

در همین راستا در سال 2015 هزاران نفر از وکلا، فعالان حقوق بشر، روزنامه نگاران و رهبران مذهبی محدود، تبعید یا زندانی شدند. در تبیین نگاه حزب کمونیست چین به رسانه ها و اهل قلم، یوئن انگ می نویسد که مائو قلم را ابزاری به خطرناکی تفنگ می دانست و امروز نیز درست همانند دوره مائو، خبرنگاران خارجی مأموران اطلاعاتی مخفی به حساب می آیند که در پی سرنگونی رژیم هستند . در راستای چنین نگرشی به رسانه های خارجی، در سال 2020 همه 27 خبرنگار خارجی مستقر در چین با این نگاه که می دانیم هدف گزارش های شما از چین سرنگون کردن نظام حکومتی ماست اخراج شدند و تنها خبرنگار نیویورک تایمز در این کشور باقی ماند. خانم انگ نگاه شی جینگ پی به اهالی رسانه و قلم داخلی را نیز این گونه به تصویر می کشد که از خبرنگاران داخلی نیز وفاداری مطلق انتظار می رفت.

از دید او خبرنگاران داخلی باید به حزب حاکم عشق بورزند، از آن پشتیبانی کنند و با رهبران آن هماهنگ باشند . به استادان دانشگاه ها نیز دستور داده شده تا کتاب های خارجی را محدود کنند و ارزش های مارکسیستی را در مغز دانشجویان تزریق کنند در عرصه فرهنگ نیز ضمن افزایش سانسور، انتشار و خرید و فروش دو کتاب قلعه حیوانات و 1984 اثر جورج اورول ممنوع و مشمول پیگرد قانونی شده و اینترنت نیز آن قدر محدود شده که دسترسی به گوگل، فیس بوک، دراپ باکس، توییتر، یوتیوب و خبرگزاری های خارجی مانند بی بی سی، فایننشال تایمز، وال استریت ژورنال، رویترز و سی ان ان مسدود شده است، بنابراین می توان چین را آشکارا کشوری پیشرو در توسعه اقتصادی ولی بدون نهاد های خوب یا حتی بر بنیان نگرش های غربی بدون حکمرانی خوب برشمرد.

مائو زِدونگ که بیشتر با نام مائو تْسه تونگ شناخته می شود، پس از بنیان جمهوری خلق چین در سال 1949 به مدت 27 سال رهبری حزب کمونیست چین را عهده دار بود و اعتقادش درباره اثرگذاری فرهنگ بر اقتصاد سوسیالیستی منجر به ایجاد شاخه ای جدید از مارکسیسم به نام مائوییسم شد. از سال 1958 تا 1962، برنامه موسوم به یک گام بزرگ به جلو را با هدف اشتراکی سازی کشاورزی و صنعتی سازی سریع کشور آغاز کرد که موجب مرگ دست کم 300 میلیون چینی در پی قحطی و گرسنگی شد.

اما مائو از خدمت به چین ناامید نشد و پس از شکستی که به قحطی بزرگ انجامید، در سال 1966 انقلاب فرهنگی را با کمک گروه فشاری موسوم به جوانان گارد سرخ آغاز کرد. مبنای این انقلاب فرهنگی مبارزات طبقاتی خشونت آمیز، تخریب آثار تاریخی و پرستش شخصیت خود او بود. آرایش موی بلند سر، پوشیدن شلوار های جین و شلواری تنگ و حتی پوشیدن کفش های نوک تیز به عنوان نمادی از فرهنگ منحط غرب از سوی انقلاب فرهنگی مائو ممنوع اعلام شد ولی در تاریخ ثبت شده که طی گفت وگوهای تجاری با هنری کیسینجر به او پیشنهاد داده بود تا 10 میلیون زن چینی را به آمریکا صادر کند! تنها حمله قلبی بدون بازگشت در سال 1976 بود که مردم چین را از شر خدمات او خلاص کرد!

آواربرداری از چینی که مائو ساخته بود، از سوی جانشینانش دنگ شیائو پنگ و سپس جیانگ زمین و هو جین تائو آغاز شد و سرانجام چین را که یکی از پایه گذاران تمدن در شرق آسیا بود، به جایگاهی فراتر از آنچه پیش بینی می شد، رساند؛ اما چگونه؟

از دید یوئن انگ ، آنچه موجب سربرآوردن اژدهای خفته چین و گریختن این کشور از تله فقر شد، نه ایجاد نهاد ها و حکمرانی خوب، بلکه ارائه راه حل های پایین به بالای محلی بود که به تفصیل در این کتاب به بیان این شیوه می پردازد. اما انگ چالشی بر دوگانه حکمرانی خوب-توسعه نیز وارد می کند و در پی پاسخ به این پرسش است که آیا حکمرانی خوب موجب رشد و توسعه می شود یا این رشد و توسعه است که حکمرانی خوب را ایجاد می کند.

او برای دریافت این پاسخ به پژوهشی میدانی در چین دست زد و یافته های او نشان داد اقتصاد و دیوان سالاری به طور هم زمان تغییر می کنند و بر هم تأثیر می گذارند. اگر اقتصاد ضعیف باشد، بهبود حکمرانی کاری بسیار مشکل است. از دید او طرح این پرسش از اساس گمراه کننده است . او در تحلیل این یافته ها می گوید چه بگوییم که اول باید رشد اقتصادی را تأمین کنیم و سپس فضای کسب وکار را بهبود ببخشیم، چه عکس آن را پیش بکشیم، هر دو پاسخ به بیراهه رفتن است . یوئن انگ در ادامه واکاوی چالش حکمرانی خوب-توسعه به نمونه و مسیر پیموده شده در ایالات متحده آمریکا می پردازد.

او بر این نکته تأکید می کند که در آمریکای تازه استقلال یافته در سال 1776، مجموعه کامل و اثرگذاری از نهادهای حامی بازار یا آنچه نهاد خوب می نامیم، ایجاد نشده بود، بلکه بسیاری از این نهاد های خوب پس از استقلال یا به بیان دیگر پس از ایجاد یک حکمرانی خوب ایجاد شدند. او به ویژه درباره نقش آفرینی الگوی مردم سالاری آمریکا و اثرگذاری آن بر توسعه و رشد این کشور می نویسد ساده لوحانه است که مردم سالاری را معادل نهادهای خوب بدانیم و پیکان روابط عِلی و معلولی را به صورتی خطی از مردم سالاری به سوی موفقیت سرمایه داری رسم کنیم . در اینجا یوئن انگ ساختن و سربرآوردن غولی به نام آمریکا را مدیون دو گزاره می داند. یکی همکاری و همراهی مردم و سیاست مداران که خود پی آیند اعتماد مردم به سیاست مداران بوده و دیگری مردمی که آهنگ و اراده زیستن در یک ساختار مردم سالارانه را داشتند و بر اساس این آموختند که مردم سالاری را پایه ریزی کرده و بسازند.

نویسنده کتاب در ادامه به طرح یک چالش اساسی و زیربنایی می پردازد. آیا الگوی سیاسی و حکمرانی و توسعه اجرا شده در آمریکا یا هر جای دیگری از دنیا قابل گرته برداری و اجرا در دیگر کشورها هم هست؟ آیا توسعه، مردم سالاری، آزادی و دموکراسی غربی را می توان مانند کالاهای لوکس و گران قیمت خریداری و وارد کرد؟ پاسخ آشکار انگ چنین است: این توصیه که دیگر کشورها هم برای رسیدن به مردم سالاری باید دقیقا از همان نهادهای موجود در آمریکا آن گونه که هست، کپی برداری کنند، به معنای نادیده انگاری درس های ارزشمند و پویای تاریخ توسعه آمریکاست .

از دید خانم انگ چیزی به نام الگوی جهانی موفقیت نداریم و آنچه با قاطعیت می توان گفت، این است که راه حل های خاص برای تعالی بازار در فرایند توسعه در کشورهای گوناگون و حتی در نواحی متفاوت یک کشور گوناگون است . برگردان ساده این دیدگاه آن است که باید موفقیت یا توسعه یا بهتر شدن را بر بنیان داشته ها و نیازها و آموخته های هر ملت و مردمی بومی سازی کنیم. یوئن انگ این بومی سازی توسعه را توسعه سازگار با شرایط محلی نام می نهد.

توسعه سازگار با شرایط محلی یا همان ساخت الگوهای بومی توسعه نیز به شناخت درست داشته های سرزمینی هر ملتی وابسته است. آموزه دیگر در دیدگاه های انگ ، افزون بر تلاش برای بومی سازی توسعه، بازتعریف مفهوم موفقیت است. موفقیت، پیروزی یا کامروایی گزاره هایی مطلق نیستند. ممکن است هر کدام از این ارزش ها برای هر ملت یا حتی دو خواهر و برادر دوقلوی همسان نیز یکسان نباشند. موفقیت مانند بسیاری دیگر از مفاهیم و ارزش های آفریده شده از سوی انسان، یک مفهوم نسبی است. برای نمونه برداشت یک کارگر آمریکایی از این مفهوم با برداشت یک کارگر بنگلادشی شاید مقایسه پذیر نباشد و همین نسبی بودن نگرش هاست که هیچ گاه اجازه نداد تا شعار چپ ها مبنی بر اتحاد کارگران در مقیاسی جهانی محقق شود.

بنابراین پیش از برنامه ریزی برای توسعه موفق، باید خود واژه موفقیت را متناسب با نگرش ها و خواسته های درونی و بیرونی هر ملتی یا در مقیاس کوچک تر برای هر فرد در هر جامعه ای بازتعریف کنیم. یوئن انگ دراین باره می گوید تجربه چین نشان می دهد که برای رسیدن به نتایج روشن و سریع باید موفقیت را به طور محدود و با دقت تعریف کرد و شناخت.

نباید تأکید بر تعریف محدود و دقیق را با تعیین تعداد معدودی هدف و وسیله اشتباه گرفت . خانم انگ در پایان و به عنوان یک راهبرد، ضمن یادآوری ارزش و جایگاه سرمایه انسانی بر ایجاد شرایط برای عرض اندام نخبگان در ساختار تصمیم گیری و اجرایی هر جامعه ای پافشاری می کند و می نویسد با توجه به اهمیت بی چون و چرای سرمایه انسانی در امر پیشرفت و توسعه، دنگ شیائو پینگ روش مائوییستی در ارزشیابی سرمایه انسانی را که بر رادیکالیسمِ ایدوئولوژیک جزمی استوار بود، مردود اعلام کرد و روشی نوین بر پایه معیارهای اقتصادی نتیجه محور به ویژه در استخدام مدیران ارشد اتخاذ کرد که نتیجه عملی آن را در چین معاصر شاهد و ناظریم .