احتمالا آشناترین سندرومی که با نام یک شهر معرفی شده، سندروم استکهلم باشد؛ سندرومی که همکاری و همراه شدن گروگان با گروگانگیر را تبیین می کند.

به گزارش شرق، ماجرا به یک سرقت از بانک در شهر استکهلم بازمی گردد؛ جایی که سارق، کارمندان بانک را گروگان می گیرد، اما وقتی پلیس تلاش می کند گروگان ها را نجات دهد، گروگان ها با پلیس همکاری نکرده و به جای آن، با گروگانگیر همکاری می کنند. حتی پس از پایان گروگانگیری نیز گروگان ها برای حمایت از گروگانگیر تلاش می کنند. این رفتار عجیب مبتنی بر پدیده های روانی، در میان روان شناسان با نام سندروم استکهلم معرفی می شود.

اما زنجان شهری است که در آن گونه دیگری از همراهی ها بین طیف خاصی از قربانیان و عاملان بروز فاجعه قابل ردگیری است و می توان مصداق های متعددی از این همراهی و همکاری را مشاهده کرد که در اینجا نام سندروم زنجان را برای آن پیشنهاد می کنم.

بیش از 25 سال است که شهر زنجان و بسیاری از مراکز مسکونی پیرامونی آن، با مخاطره ای مزمن روبه رو شده اند. شاید بتوان گفت یکی از وجوه تمایز سندروم زنجان و سندروم استکهلم همین است. در سندروم استکهلم، قربانی به صورتی حاد و تقریبا ناگهانی در معرض اقدام خشن، سلطه گرانه، تجاوزکارانه یا قربانی ساز فرد یا گروهی قرار می گیرد، اما در سندروم زنجان، آنچه قربانی را درگیر می کند، پدیده ای مزمن و تدریجی است و نمی توان نقطه آغاز واضحی را برای زمان متأثرشدن قربانی از آن تعیین کرد.

مخاطره مزمنی که نزدیک به سه دهه است زنجان را در معرض خود قرار داده، انتشار گسترده آلودگی های سمی و خطرناک صنعت مافیایی روی است. آلودگی های این صنعت، تبعات پردامنه و سنگینی را ازجمله شیوع طیف گسترده ای از بیماری های صعب العلاج یا غیرقابل درمان در پی دارد که سرطان ها، تنها یک گروه از این بیماری ها محسوب می شوند.

انواع بیماری های خودایمنی (مثل ام اس، دیابت، روماتیسم و…)، بیماری های اسکلتی، سیستم عصبی مرکزی، تولدهای ناهنجار و… گروه های دیگری از بیماری های جدی هستند که آلودگی با فلزات سنگین در فهرست علل یا حداقل متهمان جدی آن ها جا می گیرد.

این بیماری ها در زنجان بیماری های نام آشنایی برای مردم به شمار می روند و کتمان و انکار آمار و محرمانه انگاری آن ها توسط مراجع رسمی، نه تنها نتوانسته نگرانی های ناشی از مشاهده واقعیت های پیرامونی را در میان مردم کاهش دهد، بلکه به گمانه زنی ها و واگویه شدن داده های غیرمستند و تشدیدکننده نگرانی نیز انجامیده است.

با این وجود، نوع مواجهه افراد مختلف با مسائل و عوارض ابتلا به این بیماری ها یکسان نیست. در این میان، آنچه را که می توان سندروم زنجان نامید، نه در میان خود بیماران بلکه در میان نزدیک ترین بستگان بیماران می توان سراغ گرفت؛ کسانی که به نحوی علاوه بر رابطه عاطفی قوی با قربانی، مسئولیتی جدی در قبال او دارند؛ کسانی مانند همسر، پدر، مادر، خواهر، برادر، فرزند و گاهی دایی و….

مشاهده های میدانی متعددی وجود دارد (البته نیازمند مطالعه پژوهشی گسترده تخصصی برای بدل شدن این فرضیه به نظریه است) که طبق آن ها دیده می شود فردی که نسبت به قربانی رابطه عاطفی قوی همراه با مسئولیت جدی دارد، همکاری بارز و غالبا رسمی (در قالب قراردادهای همکاری دائم و موقت) با صاحبان صنعت روی داشته و برای تداوم فعالیت این صنعت آلاینده و حتی برای توجیه تخلف ها و ناهنجاری های عملکردی آن، درون تیم های کاری جای می گیرد.

به نظر می رسد این همکاری به نوعی ارضاکننده حس غرامت گیری از سرمایه داران این صنعت است. فرض دیگری که قابل طرح است، به حسی برمی گردد که شاید هرکس دیگری هم به صورتی خفیف یا بارز در زندگی خود تجربه کرده باشد و آن انتقام بدشانسی از خوش شانس هاست.

چنین به نظر می رسد که در سندروم زنجان، فردی که عزیز تحت مسئولیت او قربانی عاملی شده که به صورت تصادفی عمل می کند، حق خود و فرد تحت مسئولیت خود می داند که این خسارت بازتوزیع شود.

باید توجه داشت که در غالب موارد، قربانی های آلودگی های صنعت روی دچار خسارت های جبران ناپذیری می شوند (مرگ، بیماری های لاعلاجی که کل زندگی فرد را تا پایان عمر متأثر می کند یا حداقل دوره ای نسبتا طولانی از زندگی را با تحمیل کیفیتی ناهنجار از او سلب می کند).

به بیانی دیگر، خسارتی که وارد شده است، جبران نشدنی تلقی می شود و فرد مبتلا به سندروم زنجان، فرد تحت مسئولیت خود را یک عضو بدشانس از یک جامعه می بیند. از این منظر، این حس را می توان با حسی که در برخی از بیماران مبتلا به بیماری های دیگر (و حتی قربانیان ناهنجاری های اجتماعی مثل سرقت و…) وجود دارد، مقایسه کرد که تمایل دارند بیماری آن ها به دیگران هم منتقل شود.

به هر تقدیر، آنچه در قالب عنوان سندروم زنجان در این یادداشت طرح شد، نه یک نظریه بلکه فرضیه ای برخاسته از مشاهدات متعدد میدانی چندساله است و می تواند موضوعی پیشنهادی برای پژوهش هایی در رشته های علمی مرتبط شود، اما تغافل نسبت به آن می تواند زمینه ساز بروز ناهنجاری های دیگر و حتی مستمسکی برای کسانی باشد که با هر انگیزه ای تلاش می کنند شرایط به شدت ناهنجار فعالیت صنایع روی و عوارض گسترده آن را در زنجان موجه جلوه دهند و حتی خود افراد مبتلا به سندروم زنجان را دقیقا در جایگاه توجیه کنندگان مسائل پزشکی و محیط زیستی این صنعت به کار گیرند.