فرارو- در بازه زمانی کوتاه 53 روزه از ابتدای مرداد تا 24 شهریور 1404، ایران تعداد قابل تأملی از قتل های خانوادگی رخ داده است.

به گزارش فرارو، طی مدتی کمتر از دو ماه، دست کم بیش از 20 نفر در پرونده هایی با انگیزه های مختلف از جمله اختلافات خانوادگی، مشکلات مالی، اعتیاد، فشارهای روانی و مسائل موسوم به ناموسی جان خود را از دست داده اند. از قتل حمیرا در شیراز، مادری که پس از شکایت از خیانت همسرش قربانی خشونت او شد و جسدش روزها پنهان ماند، تا ماجرای مردی در چیتگر تهران که زیر بار بیکاری و بدهی همسر و دختر نوجوانش را با گلوله کشت. اما دلایل این مساله و تبعات آن برای خانواده و جامعه چیست؟

مهرداد ناظری، جامعه شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه، با تأملی بر ریشه های قتل خانوادگی، در گفت وگو با فرارو اظهار داشت: در 24 قتلی که طی این 53 روز رخ داده است، بیشتر موارد را می توان در همین پنج دسته تحلیل کرد: منفعت طلبانه، رقابتی، خشونت انباشته، تکانشی و حذف کنندگی.

مهرداد ناظری به فرارو گفت: قتل در تمامی جوامع رخ می دهد، اما زمانی که آن به شکل های ترکیبی و پیچیده بروز پیدا می کند، ضرورت دارد نشانه شناسی دقیق تری صورت گیرد و عوامل و دلایل شکل گیری و شکل دهی آن به طور عمیق مورد بررسی قرار گیرد. نگاه ساده انگارانه یا تقلیل گرایانه به قتل، آن را صرفاً نتیجه یک رابطه علی ساده می بیند و در نتیجه نمی تواند به پاسخ های مطلوب و کارآمد دست یابد. در مقابل، تحلیل جامع و چندبعدی به ما امکان می دهد که موضوع را شناسایی کنیم و با درک صحیح از ابعاد مختلف آن، ظرفیت تکرار چنین رخدادهایی را کاهش دهیم.

او افزود: اولین دلیل قتل های خانوادگی، منفعت طلبی با هدف دستیابی به یک منبع است. به عنوان نمونه، پدری ثروتمند و مالک منابعی است و فرزندان به دلیل محروم ماندن از آن ثروت، تلاش می کنند آن را به هر شکل در اختیار خود بگیرند. در سال های اخیر این نوع قتل ها بارها تکرار شده است. چنین جنایاتی معمولاً محاسبه گرایانه و همراه با برنامه ریزی قبلی رخ می دهند.زمانی که از یک سو روابط عاطفی و مهرورزی میان اعضای خانواده کاهش یافته و از سوی دیگر والدین به هر دلیلی، از جمله بی توجهی یا نادیده گرفتن سهم فرزندان پیش از رسیدن به سن پیری، منابع را میان آن ها تقسیم نمی کنند، این احتمال وجود دارد که زمینه برای بروز چنین قتل هایی فراهم می شود.

این جامعه شناس گفت: نوع دوم قتل های خانوادگی، قتل های رقابتی برای دستیابی به فرصت است. در این موارد معمولاً ریشه در حسادت و رقابت های درون خانوادگی وجود دارد؛ به طور مثال، فرزندی که بیشتر مورد توجه والدین است یا به عنوان دردانه خانواده شناخته می شود، ناخودآگاه زمینه ایجاد حسادت در سایر فرزندان را از دوران کودکی فراهم می کند.

او افزود: این حسادت و رقابت نابرابر در بستری که فرصت ها به طور عادلانه توزیع نمی شوند، می تواند به مرور به تنش های عمیق و حتی به قتل منجر شود. در چنین شرایطی، ضعف فرهنگ گفت وگو و ناتوانی در حل مسالمت آمیز اختلافات در جامعه ما، زمینه را برای تبدیل رقابت به خشونت مرگبار فراهم می کند.

ناظری گفت: نوع سوم قتل های خانوادگی، قتل هایی هستند که ریشه در خشونت های نابارور و انباشت شده هر فرد دارند. یکی از مسائل مهمی که در جامعه امروز دیده می شود، کاهش سواد عاشقانه است؛ در حالی که پرخاشگری و خشونت ورزی روزبه روز افزایش یافته است. از سوی دیگر، بسیاری از افراد در جامعه احساس حقارت یا تجربه های مکرر تحقیر شدن دارند. جامعه ایران به سرعت مستعد احساس حقارت است؛ کافی است فردی در جمع احساس کند از دیگران عقب تر است تا برای جبران آن تلاش کند. این حقارت ها، همراه با سرکوب ها و فشارهای روانی خانوادگی و اجتماعی، خشونت های انباشته ای را در وجود افراد شکل می دهد که در برهه هایی می تواند به صورت انفجاری بروز کند.

او افزود: در چنین شرایطی، مقوله ای چون انتقام نیز در جامعه تقویت می شود، زیرا خشونت های حل نشده در ناخودآگاه فرد باقی می مانند و در بزنگاه های خاص خود را آشکار می سازند. در سطح خانواده، همین روند به شکل تعارض ها و خشونت های مداوم ظاهر می شود. اگرچه در گذشته تکریم بزرگسالان در فرهنگ ادبی و دینی ما جایگاه ویژه ای داشت، اما در سال های اخیر این قاعده به شدت کمرنگ شده است. نتیجه آن، نهادینه شدن کنش های خشونت آمیز در فرهنگ و زبان روزمره ماست؛ به گونه ای که بخش بزرگی از رفتارهای اجتماعی و خانوادگی امروز، بر پایه همین الگوی خشونت شکل گرفته است.

این عضو هیات علمی دانشگاه گفت: نوع چهارم، قتل های تکانشی هستند؛ قتل هایی که بدون برنامه ریزی قبلی رخ می دهند. ممکن است عوامل پیشین همچون اختلافات یا فشارهای روانی در شکل گیری زمینه نقش داشته باشند، اما در لحظه ارتکاب، فرد دچار آشفتگی روانی می شود و توانایی تصمیم گیری عقلانی در او مختل می گردد. در سال های اخیر، این نوع قتل ها در قالب روابط خانوادگی به طور چشمگیری افزایش یافته است.

او افزود: یکی از دلایل اصلی گسترش قتل های تکانشی، نبود آموزش مهارت های کنترل خشم و مدیریت هیجان در جامعه، مدارس و خانواده هاست. سیستم آموزشی ما همچنان کنکورمحور و رقابت محور است و به جای پرورش، صرفاً بر آموزش تأکید می کند. وقتی پرورش نادیده گرفته شود، آموزش مهارت های زندگی نیز جایی پیدا نمی کند. در چنین شرایطی، فردی که فاقد این مهارت هاست، ممکن است در لحظه ای از خشم، هیجان انباشته و آشفتگی روانی، نتواند عقلانی تصمیم بگیرد و در نتیجه مرتکب جنایت شود. در بسیاری از خانواده ها نیز قتل ها دقیقاً در لحظه های اوج پریشانی و بحران روانی رخ می دهند. این نوع قتل ها از جمله موارد بسیار شایع در جامعه به شمار می روند.

ناظری گفت: نوع پنجم، قتل هایی از جنس حذف کنندگی است که ناشی از احساس اسارت یا بردگی فرد است. منظور از مردسالاری صرفاً جنس مرد نیست، بلکه فرهنگی است که حتی می تواند یک مرد را نیز دچار حس حذف شدگی و سرکوب کند. این قواعد باعث ایجاد محدودیت و کنترل بر زندگی دیگران می شوند.

او افزود: برای مثال، طلاق در سنین بالا یا حتی خوشحالی از مرگ همسر در سنین بالا، می تواند نتیجه سال ها زندگی در شرایطی باشد که فرد احساس کرده است در قالب سوختن و ساختن ، در یک زندان روانی گرفتار شده و سرکوب می شود. در چنین شرایطی، برخی افراد ممکن است قتل را به عنوان راهی برای رهایی خود ببینند. این پرسش مهم مطرح می شود که آیا تنها قاتل مسئول است یا مقتول و ساختارهای جامعه نیز در شکل گیری شرایطی که به این نقطه می رسد، نقش داشته اند؟

او جمع بندی کرد: در 24 قتلی که طی این 53 روز رخ داده است، بیشتر موارد را می توان در همین پنج دسته تحلیل کرد: منفعت طلبانه، رقابتی، خشونت انباشته، تکانشی و حذف کنندگی.

این جامعه شناس گفت: مهم ترین مسئله ای که جامعه امروز ما و بسیاری از جوامع با آن مواجه است، بحران معنا است. در ادبیات فارسی، یکی از مهم ترین محورهای تفکر، معنا و ارزش زیستن است؛ زمانی که انسان معنا و امید زندگی را از دست می دهد، شرایطی فراهم می شود که حتی قتل و خشونت می تواند رخ دهد. تاب آوری، در یک نگاه روانشناسانه، به معنای ساده سازی همین موضوع است: در جوامعی که افراد احساس انزوا و تنهایی درونی دارند و زندگی برای آن ها معنایی نمی یابد، در مواجهه با فشارها و بحران ها، ممکن است راه رهایی خود را در خشونت ببینند.

او افزود: خشونت گاهی ناشی از فقدان عدالت و نابرابری در دسترسی به منابع است. در سطح خانواده نیز، به ویژه در مورد زنان، مشاهده می کنیم که اگر فردی فرصت های اقتصادی مناسب داشته باشد یا دسترسی مستقلی به منابع داشته باشد، درصد زیادی ممکن است دیگر زندگی مشترک با همسر را ادامه ندهند. در شرایطی که نابرابری اجتماعی گسترده باشد، تحمل فرد خانواده برای ادامه زندگی مشترک کاهش می یابد و همین عوامل می تواند زمینه ساز بروز خشونت شود.

ناظری در نهایت گفت: اگر در جامعه ما زمینه گفت وگو و تعامل سالم شکل بگیرد، بسیاری از آسیب های اجتماعی کاهش خواهند یافت. در حال حاضر، به نظر می رسد که احساس مسئولیت نسبت به دیگران ضعیف است. برای نمونه، اگر پدری رفتارهای خشونت آمیز نسبت به فرزند یا همسر خود داشته باشد، هیچ موسسه یا نهادی به شکل سازمان یافته و نظام مند، به مداخله و حمایت نمی پردازد.

او تاکید کرد: در چنین شرایطی، تعارضات حل نشده و نبود گفت وگو در خانواده می تواند به تدریج تشدید شود و به نقطه بحرانی منجر شود. ایجاد ساختارهای حمایتی و تقویت فرهنگ گفت وگو، امکان مداخله پیشگیرانه را فراهم می کند و می توان پیش از رسیدن به مرحله قتل، از بروز این فجایع جلوگیری کرد.