فرارو- تالاب گاوخونی، به عنوان یکی از مهم ترین زیستگاه های بین المللی ایران در سال های اخیر تحت تأثیر فعالیت های معدنی قرار گرفته است.

به گزارش فرارو، برداشت تبخیری معادن پتاس و نمک در منطقه تالاب گاوخونی باعث کاهش تدریجی رطوبت خاک، تغییر اکوسیستم تالاب و انتشار فلزات سنگین در محیط شده است که اثرات مستقیمی بر کشاورزی و شرایط زیستی اطراف تالاب دارد. این مساله پرسش محوری را مطرح می کند که در صورت اولویت یافتن منافع بر مدیریت منابع حیاتی، چه تغییراتی در وضعیت تالاب و شرایط زیستی ایران ایجاد خواهد شد؛ این پرسش نه تنها بحث تالاب گاوخونی را مطرح می کند، بلکه به طور کلی محیط زیست ایران را در نظر دارد.

اسماعیل کهرم، بوم شناس، مشاور خصوصی محیط زیست در ایران و انگلستان، استاد دانشگاه و فعال محیط زیست در گفت وگو با فرارو به بررسی این مساله پرداخت و گفت: حتی ساختن یک سد هم حساس است: اگر مثلاً در احداث سدِ روی سفیدرود پنجاه یا پانصد متر خطا کنید، ممکن است صد سال از عمر مفید آن کم یا زیاد شود. طبیعت این گونه جواب می دهد؛ هنگامی که اشتباه کنیم، هزینهٔ سنگینی می پردازیم. پس باید به طبیعت احترام بگذاریم چرا که ما از طبیعت آمده ایم و در نهایت به آن بازمی گردیم.

اسماعیل کهرم به فرارو گفت: ما همه چیز را به خاطر معدن از دست می دهیم: تالاب ها، کوه ها و جنگل ها. فرض کنید وسط جنگل های هیرکانی در شمال ایران، در جنگل نهارخوران، کارخانه سیمان ساخته شود؛ کوه تراشیده و سنگ آن برای تولید سیمان استفاده می شود و بخشی از جنگل از بین می رود. تالاب گاوخونی در مرکز ایران قرار دارد و اهمیت ویژه ای دارد؛ پرندگان مهاجر آن را به عنوان قهوه خانه در مسیر طولانی سفرشان انتخاب می کنند.

او افزود: وقتی تالاب توسط معادن و ساخت و سازها از بین می رود، پرندگان مسیر خود را به مقصد نمی یابند. بسیاری از آن ها به دلیل تشنگی و گرمای شدید و تلاش طولانی برای رسیدن به تالاب تلف می شوند و جنازه آن ها توسط سازمان محیط زیست جمع آوری می شود. اما اگر معدن کاران آن را ببینند می گویند چند پرنده است دیگر نمی شود بخاطر آن ها معدن را تعطیل کنیم. این پرندگان از شمال سیبری به سمت تالاب می آیند، با تصور اینکه به مقصد می رسند و استراحت می کنند، اما خشک شدن تالاب این مسیر را برایشان کشنده می کند.

او ادامه داد: پرندگان جوان تا دو سالگی همراه والدین مهاجرت می کنند و مسیر را می آموزند. پس از این دوره، به تنهایی سفر می کنند. وقتی تالاب ها خشک باشند، جوجه های دوساله نیز نمی توانند به مقصد برسند و از بین می روند. یک پرنده پر زد و پر زد به جای آب رسید ولی در تالاب نشانی ز آفتاب ندید! این اتفاق پیش تر در مقیاس بزرگ تر برای دریاچه ارومیه نیز رخ داده است.

این بوم شناس گفت: بدون آب نمی توان زندگی کرد. در قرآن آمده است: وَجَعَلنا مِنَ الماءِ کُلَّ شَیءٍ حَیّ ؛ یعنی زندگی همه موجودات بر پایه آب قرار داده شده است، و این حقیقتی انکارناپذیر است. چندی پیش مهمان ناسا بودم، در مجموعه JPL؛ همان جایی که موتورهایی ساخته می شود که به مریخ و سیارات دیگر می روند و روی آن ها فرود می آیند. آن جا به من گفتند وقتی به دنبال حیات هستیم، سراغ سیاراتی که آب مایع ندارند نمی رویم؛ زیرا اگر جایی آب مایع باشد، احتمال وجود حیات بسیار بالاست.

او افزود: در اطراف سیاره مشتری، قمری وجود دارد که سطح آن پوشیده از یخ است. چون از خورشید دور است، آب یخ زده، اما در عمق حدود دو کیلومتری آن یک اقیانوس پنهان وجود دارد. حالا دانشمندان قصد دارند دستگاهی بفرستند که بتواند یخ را ذوب کرده و به آب برسد. آن ها می گویند تا 90 درصد احتمال دارد که در آن جا حیات وجود داشته باشد. پس روشن است که حیات بدون آب امکان پذیر نیست. اما در ایران ما همین آب ارزشمند را از بین می بریم. وقتی دریاچه یا تالابی خشک می شود، در عمق زمین سفره های آب زیرزمینی وجود دارد. اگر آن ها از بین بروند، حتی در عمق یک کیلومتری هم دیگر آبی نخواهیم داشت، و در پی آن تالاب ها و دریاچه ها هم خشک می شوند.

کهرم گفت: نزولات آسمانی همچون باران، برف و تگرگ وقتی به زمین می رسند، به عمق خاک نفوذ می کنند. در این مسیر، همه آب ها به اعماق نمی روند، بلکه بخش زیادی از آن ها بین ذرات خاک باقی می ماند و جذب می شود. در نهایت، آب به لایه ای غیرقابل نفوذ، مانند یک تخته سنگ بزرگ، که نمونه آن زیر تهران هم وجود دارد، می رسد. در این نقطه دیگر امکان نفوذ بیشتر وجود ندارد و آب در همان جا ذخیره می شود. به این ذخیره گاه طبیعی سفره آب زیرزمینی می گوییم.

او افزود: اما وقتی از این سفره ها بی رویه برداشت می کنیم، به تدریج خشک می شوند. فعالان محیط زیست بارها هشدار داده اند که نباید این منابع برداشت شوند، ولی در عمل بی توجهی هایی صورت گرفته است. برای نمونه، زمانی رییس جمهوری مانند احمدی نژاد در فیروزکوه به کشاورزان گفت: این که می گویند آب نیست، درست نیست، شما زمین را بکنید، آب هست! چنین رویکردی باعث شد کشاورزان بی وقفه چاه حفر کنند، در حالی که سفره های زیرزمینی رفته رفته خشک تر شدند.

او ادامه داد: در نتیجه، آبی که در میان ذرات خاک به دام افتاده بود نیز به مرور پایین تر می رود، درست مانند فتیله ای که تمام می شود. با این روند، دو پدیده خطرناک در دشت ها رخ می دهد: نخست فرونشست زمین که می تواند از چند سانتی متر تا چند متر باشد، مانند آنچه در اصفهان دیده می شود، و دوم فروچاله که به صورت حفره های عمیق و ناگهانی ایجاد می شود. فروچاله ها آن قدر عجیب هستند که حتی گردشگران خارجی برای دیدنشان به مناطقی مثل کبودرآهنگ همدان سفر می کنند.

این فعال محیط زیست گفت: در میناب بندرعباس اتفاقی افتاد که نشان دهنده خطر جدی فرونشست است: یک باره زمینی به طول حدود 10 متر، عرض 4 تا 5 متر و عمق 3 متر فرو نشست و با صدای مهیبی فرو ریخت؛ پدیده ای که به آن فروچاله می گویند. در همان حادثه پای یک شتر شکست و او با ناله های دردناک خود توجه همه را جلب کرد. این نمونه تنها گوشه ای از واقعیت تلخ است؛ چراکه امروز تقریباً نیمی از دشت های ما با پدیده فرونشست روبه رو هستند.

او افزود: اما پرسش مهم این است: این پدیده چه تأثیری بر تالاب ها دارد؟ پاسخ روشن است؛ فرونشست و فروچاله ها می توانند تالاب ها را به طور کامل نابود کنند. نمونه بارز آن تالاب هورالعظیم است که در اثر خشک شدن، حتی دچار خودسوزی شده است. یا تالاب های دیگری مانند پریشان، مهارلو و اکثر تالاب های استان فارس که در منطقه ای خشک و نیمه خشک قرار دارند، یکی پس از دیگری از دست می روند.مشکل به همین جا ختم نمی شود؛ در بسیاری از موارد برای پر کردن تالاب های خشک شده، فاضلاب شهری را به آن ها می ریزند. اما چنین کاری نه تنها تالاب را زنده نمی کند، بلکه آن را به مخزنی از سم آب تبدیل می سازد. در واقع، چیزی که باقی می ماند دیگر تالاب نیست، بلکه حوضچه ای آلوده و خطرناک است.

کهرم گفت: ما 650 دشت در ایران داریم که نیمی از آن ها دچار فرونشست شده اند. فروچاله های ما در سطح جهان رکورد زده اند. وقتی آب از بین می رود، سلامت و پاکیزگی انسان نیز آسیب می بیند؛ چند روز بدون آب می توان زندگی کرد؟ ما با این روند در حال نابودی حیات در ایرانیم. وقتی آب نیست، سلامت هم نیست.

او افزود: هامون خشک شد؛ همان هامونی که یک تالاب بین المللی است و مرز مشترکی بین ایران و افغانستان دارد و در فهرست کنوانسیون رامسر ثبت شده است. کنوانسیون رامسر برای حفظ تالاب ها شکل گرفت، چون جهان به این نتیجه رسید که تالاب ها برای حیات انسان ارزشمندند. اکنون که تالاب های ما دچار مشکل شده اند، آن ها را در فهرست مونترآل در کانادا قرار می دهیم؛ فهرستی که نشان می دهد این تالاب ها نفس های آخر را می کشند. هیچ کشوری به اندازهٔ ما تالاب هایش را در این فهرست قرار نداده است. فرض کنید وقتی کارشناسی به تالاب انزلی می فرستند تا مشکل را بررسی کند، می گوید که 2000 قایق در این تالاب است چه توقعی دارید؟ ؛ اما واقعیت نشان می دهد که وضعیت تالاب و آب گیری و سلامت آن بسیار بحرانی است و نیاز به توجه و اقدام فوری دارد.

مشاور خصوصی محیط زیست در ایران و انگلستان گفت: با این وضعیت، زندگی سالم و پایدار ممکن نیست. مونترآل می گوید همهٔ تالاب های شما در خطرند؛ در حالی که فهرست مونترآل برای شرایط خشکسالی شدید و وضعیت های استثنایی است، نه برای زمانی که ما با برداشت بی رویهٔ آب از سفره های زیرزمینی باعث فرونشست تالاب ها شویم.

او افزود: ذراتی که از بستر تالاب ها و دریاچه ها بلند می شوند عمدتاً نمک اند، همراه با ترکیبات دیگری. نمک به مقدار کم برای بدن ضروری است، اما در غلظت بالا سمی می شود. علاوه بر نمک، در عمق رسوبات ترکیباتی وجود دارد که طی میلیون ها سال به وجود آمده اند؛ اکنون با بلند شدن آن ها پخش می شوند و چندین استان را تحت تأثیر قرار می دهند.

این استاد محیط زیست در نهایت تاکید کرد: حتی ساختن یک سد هم حساس است: اگر مثلاً در احداث سدِ روی سفیدرود پنجاه یا پانصد متر خطا کنید، ممکن است صد سال از عمر مفید آن کم یا زیاد شود. طبیعت این گونه جواب می دهد؛ هنگامی که اشتباه کنیم، هزینهٔ سنگینی می پردازیم. پس باید به طبیعت احترام بگذاریم چرا که ما از طبیعت آمده ایم و در نهایت به آن بازمی گردیم.