فرارو مونا یعقوبیان مشاور ارشد و مدیر برنامه خاورمیانه مرکز مطالعات استراتژیک و بین الملل

به نقل از مرکز مطالعات استراتژیک و بین الملل، در تاریخ 8 اکتبر، دونالد ترامپ، رییس جمهور ایالات متحده، اعلام کرد که اسراییل و جنبش حماس بر سر اجرای نخستین مرحله از طرح صلح پیشنهادی او برای غزه به توافق رسیده اند. این طرح 20 ماده ای، که ترامپ نخستین بار در دیدار 29 سپتامبر خود با بنیامین نتانیاهو در کاخ سفید معرفی کرده بود، هدف خود را پایان دادن به جنگ دو ساله غزه و ایجاد چارچوبی برای صلح پایدار در منطقه اعلام کرده است. بر اساس مفاد اولیه توافق، مرحله نخست شامل آتش بس کامل در نوار غزه، عقب نشینی جزیی نیروهای دفاعی اسراییل، آزادی هم زمان گروگان های اسراییلی و زندانیان فلسطینی و افزایش گسترده کمک های انسان دوستانه به غیرنظامیان غزه است.

این توافق تقریباً دو سال پس از حمله حماس در 7 اکتبر 2023 به اسراییل حاصل شده است؛ حمله ای که شعله جنگی ویرانگر را برافروخت، غزه را به خاکستر تبدیل کرد و ارتش اسراییل را درگیر طولانی ترین عملیات نظامی چند دهه اخیر ساخت. دو سال نبرد مداوم، انزوای بین المللی اسراییل را تشدید کرده و فشارهای داخلی و خارجی سنگینی بر دولت نتانیاهو وارد آورده است. در هفته های اخیر، فشار جهانی بر نخست وزیر اسراییل به اوج رسیده است. چند متحد کلیدی تل آویو در ماه سپتامبر دولت فلسطین را به رسمیت شناختند، موج محکومیت جهانی نسبت به بحران انسانی غزه شدت گرفت و شکست حمله اسراییل به مقام های ارشد حماس در دوحه موقعیت سیاسی نتانیاهو را بیش از پیش تضعیف کرد.

در داخل اسراییل نیز، مخالفت عمومی با تداوم جنگ رو به افزایش است. نظرسنجی ها نشان می دهد حدود دو سوم شهروندان اسراییل از جمله اکثریت یهودیان این کشور خواستار پایان درگیری ها هستند. خانواده های گروگان ها با برگزاری تجمعات گسترده در تل آویو و دیگر شهرها، دولت را به پذیرش توافق وادار کردند. در نهایت، با وجود مخالفت جدی جناح های راست گرای ائتلاف حاکم، مجموعه فشارهای داخلی و بین المللی نتانیاهو را ناگزیر ساخت مسیر دیپلماسی را برگزید، هرچند.

در سوی دیگر، محاسبات حماس نیز تغییر کرد. قطر، مصر و ترکیه در هفته های اخیر فشار سیاسی خود را بر این گروه افزایش داده اند و رد یک جانبه توافق را برای حماس پرهزینه کرده اند. پس از دو سال جنگ، دولت های عربی بیم آن دارند که ادامه درگیری، خشم افکار عمومی در کشورهایشان را شعله ور کند و ثبات منطقه را بیش از پیش تهدید نماید. در همین راستا، هشت وزیر خارجه از کشورهای عربی و مسلمان در بیانیه ای مشترک از طرح ترامپ حمایت کردند.

پاسخ: بی تردید، دولت ترامپ در شکل گیری این توافق نقشی محوری و غیرقابل انکار ایفا کرد. حتی پیش از آغاز رسمی دوره ریاست جمهوری ترامپ در ژانویه 2025، شماری از مقام های ارشد دولت آینده او در رایزنی هایی مشارکت داشتند که به آتش بس موقت و آزادی بخشی از گروگان های اسراییلی منجر شد. در ماه های بعد، استیو ویتکاف ، فرستاده ویژه خاورمیانه در دولت ترامپ، بارها به منطقه از جمله به غزه سفر کرد تا از نزدیک وخامت اوضاع انسانی را بررسی کرده و زمینه ای برای شکل گیری توافقی پایدار فراهم آورد.

پس از حملات هوایی اسراییل به دوحه در ماه گذشته، دیپلماسی واشنگتن وارد مرحله ای تازه شد. آن حملات که هدفشان مقام های ارشد حماس بود، در حالی انجام گرفت که این مقام ها در حال بررسی طرح آتش بس پیشنهادی آمریکا با میانجی گری قطر بودند. خشم دوحه از این اقدام موجب شد قطر نقش میانجی خود را تعلیق کند؛ رخدادی که به نقطه ای تعیین کننده در روند مذاکرات تبدیل شد.

دونالد ترامپ، که از حملات اسراییل به شدت ناخشنود بود، از همین فضای بحرانی برای اعمال فشار بر بنیامین نتانیاهو بهره گرفت تا او را به پذیرش توافق وادار کند. در هفته های بعد، کاخ سفید با ترکیبی از تهدید و تشویق، هر دو طرف را به امضای توافق سوق داد. ترامپ تهدیدهای علنی علیه حماس را با فشارهای پشت پرده بر نتانیاهو همراه کرد و هم زمان با ارائه مشوق هایی به قطر، این کشور را به ازسرگیری نقش میانجی گرانه اش ترغیب نمود. بخشی از این روند شامل واداشتن نتانیاهو به عذرخواهی عمومی از دوحه به دلیل حملات بود.

دولت ترامپ در ادامه از روابط نزدیک خود با کشورهای عربی بهره گرفت تا اجماعی منطقه ای در حمایت از طرح 20 ماده ای صلح غزه ایجاد کند. این موضع هماهنگ، فشار مضاعفی بر حماس وارد کرد تا در نهایت با متن توافق موافقت کند. در پشت صحنه نیز جرد کوشنر ، داماد رییس جمهور و یکی از چهره های بانفوذ در حلقه تصمیم گیری ترامپ نقشی پررنگ ایفا کرد. کوشنر که از روابط شخصی مستحکمی با مقامات اسراییلی و رهبران کشورهای عربی خلیج فارس برخوردار است، در روزهای منتهی به اعلام توافق 8 اکتبر مستقیماً وارد گفت وگوها شد و با استفاده از نفوذ خود، به پیشبرد تصمیم نهایی کمک کرد. بسیاری از منابع دیپلماتیک می گویند نقش او در هماهنگی میان واشنگتن، تل آویو و دوحه برای نهایی سازی توافق، تعیین کننده بوده است.

اکنون دولت اسراییل در برابر دو مسیر متفاوت قرار دارد. نخست، می تواند از فرصت سیاسی ناشی از آتش بس غزه بهره گیرد و از طریق مجموعه ای از توافق های منطقه ای، پیروزی های اخیر خود را به ثباتی بلندمدت تبدیل کند. چنین رویکردی با تمایلات کشورهای حوزه عربی خلیج فارس همسو است؛ کشورهایی که خواهان کاهش تنش های منطقه ای و حرکت به سوی نوعی همگرایی و ثبات سیاسی و اقتصادی هستند.

اما مسیر دوم، بازگشت به الگوی نظامی محور گذشته است: تداوم حضور نظامی در لبنان و سوریه، ادامه حملات هوایی و امنیتی علیه دشمنان منطقه ای و تمرکز بر بازدارندگی نظامی به جای مصالحه سیاسی. این راه، هرچند ممکن است سلطه امنیتی اسراییل را موقتاً تقویت کند، اما در بلندمدت به تداوم بی ثباتی و افزایش انزوای دیپلماتیک این کشور خواهد انجامید. در این میان، اگر دونالد ترامپ بتواند همچنان از نفوذ شخصی خود بر نتانیاهو بهره گیرد، شاید بتواند مسیر تصمیم گیری اسراییل را از رویکرد صرفاً نظامی به سمت مصالحه و ثبات سوق دهد؛ هدفی که دست کم در ظاهر، اساس طرح صلح او برای غزه را تشکیل می دهد.