باد که از دل بیابان می وزد و بر پیکر ترک خورده تالاب ها می پیچد، ذرات خاک و نمک خشکیده را با خود برمی خیزاند و در هوا می چرخاند؛ گردی نامریی اما سمی که روزگاری آب آن را فرو می بلعید، حالا به ریه های انسان و جانوران نفوذ می کند.

به گزارش ایلنا، تالاب های فارس که زمانی مامن پرندگان مهاجر، زیستگاه جانوران و پناه زمین تشنه بودند، حالا به کانون های خفه کننده بدل شده اند.

خشک شدن این پهنه های آبی، تنها مرگ طبیعت نیست؛ آغاز فصلی است که در آن بیماری، ریزگرد و فرسایش خاک، جای حیات را گرفته اند. هر تالاب خشک شده، گورستانی از فلزات سنگین و آلاینده های شیمیایی است که با نخستین وزش باد، به ذرات نامریی زهرآلود بدل می شوند و بی صدا در جان انسان می نشینند.

این همان مسیری است که در کشور از سال های گذشته تجربه شده و اکنون در فارس، از بختگان تا پریشان و از ارژن تا مهارلو، با شدتی نگران کننده در حال تکرار است.

در این میان، سوءمدیریت منابع آبی، برداشت های بی رویه از چاه ها و توسعه ناپایدار کشاورزی، ضربه نهایی را بر پیکر تالاب ها وارد کرده است. دیگر در فارس، از تالاب های زنده تنها کم جان باقی مانده که رمقش از تلاش داوطلبان محلی است، نه از حمایت نهادی.

مرگ تالاب ها فقط مرگ یک زیست بوم نیست؛ نشانه ای است از شکست مدیریت آب و هشدار طبیعت به انسان ها است.

یک فعال محیط زیست با اشاره به وضعیت نگران کننده تالاب های کشور به ویژه در استان فارس، گفت: وضعیت تالاب ها در حال حاضر بسیار بغرنج است و به نظر می رسد هیچ نهادی مسئولیت مشخصی در قبال آن ها بر عهده نمی گیرد، گویی در کشور تالاب ها جدی گرفته نمی شوند؛ در حالی که این زیست بوم ها نقش حیاتی در حفظ سلامت جامعه انسانی پیرامون خود دارند.

سیروس زارع افزود: وقتی یک تالاب در حوزه ای آسیب می بیند، انواع مشکلات زیست محیطی و انسانی بروز می کند؛ از تهدید حیات وحش و پوشش گیاهی گرفته تا آسیب به زمین های زراعی و کیفیت هوا؛ به همین دلیل نمی توان تأثیر تالاب را محدود به یک بُعد دانست، چراکه بقای آن ها به طور مستقیم با سلامت انسان ها و محیط زندگی آن ها گره خورده است.

این فعال محیط زیست درباره تبعات خشک شدن تالاب ها در فارس و سایر نقاط کشور اظهار داشت: معمولاً تالاب ها پس از خشک شدن، به کانون های فعال ریزگرد تبدیل می شوند. از آن جا که تالاب ها طی هزاران سال در مناطق پست طبیعی شکل گرفته اند، به مرور زمان محل تجمع انواع آلاینده ها شده اند؛ در دوران صنعتی، حجم زیادی از آلاینده های شیمیایی، نفتی و فلزات سنگین از طریق بارش ها، سیلاب ها و روان آب ها وارد تالاب ها شده و در بستر آن ها انباشته شده است.

دبیر گروه احیا کنندگان تالاب بین المللی کمجان تصریح کرد: تالاب ها به طور طبیعی توان خودپالایی دارند و بخشی از این آلودگی ها را تصفیه می کنند، اما همواره درصدی از فلزات سنگین و ترکیبات خطرناک در بسترشان باقی می ماند. هنگامی که تالاب خشک می شود، این مواد آلوده به همراه ذرات ریزگرد وارد هوا می شوند؛ این ذرات که گاه کمتر از یک میکرون قطر دارند، به راحتی از طریق تنفس، پوست و مخاط جذب بدن می شوند و برای انسان، جانوران و گیاهان خطرناک اند.

زارع با تأکید بر پیامدهای بهداشتی ریزگردهای آلوده خاطرنشان کرد: تجربه تلخ خشک شدن دریاچه آرال در روسیه نشان داد که گسترش ریزگردهای آلوده می تواند باعث تولد نوزادان ناقص الخلقه، افزایش بیماری های صعب العلاج و رشد آمار سرطان ها شود؛ متأسفانه در ایران نیز، از تالاب های فارس گرفته تا دریاچه ارومیه، چنین روندی در حال تکرار است؛ با این تفاوت که آمار و واقعیت ها به صورت کامل و شفاف منتشر نمی شود.

این فعال محیط زیست، با اشاره به وضعیت بحرانی تالاب ها و رودخانه های استان فارس گفت: در حوزه رودخانه کُر و تالاب های تشک و بختگان، روند خشکیدگی همچنان ادامه دارد و این شرایط موجب افزایش چشمگیر بیماری های صعب العلاج در مناطق پیرامونی شده است.

به گفته وی، در اطراف زاینده رود، هامون و سایر تالاب های خشک شده کشور نیز موارد ابتلا به بیماری های سخت درمان، رشد چندبرابری داشته است.

زارع با انتقاد از کم توجهی دستگاه های مسئول افزود: وزارت بهداشت و دانشگاه های علوم پزشکی باید سال ها پیش نسبت به تبعات خشک شدن تالاب ها بر سلامت انسان ها و جهش بیماری های صعب العلاج تحقیق و اطلاع رسانی می کردند، اما متأسفانه در این زمینه کوتاهی شده است. این مسئله باید به چشم یک هشدار ملی نگریسته شود، زیرا تأثیر مستقیم بر زندگی مردم دارد.

وی درباره آخرین وضعیت تالاب های استان فارس اظهار داشت: در حال حاضر تقریبا هیچ تالاب زنده ای در فارس باقی نمانده است. تالاب بختگان بیش از 14 تا 15 سال است که خشک شده و به جز محدوده ای کوچک، آبی در آن دیده نمی شود. تالاب پریشان نیز نزدیک به 17 سال است که خشک شده، ارژن حدود 18 سال و مهارلو به تالابی فصلی تبدیل شده که از روان آب ها و پساب های محدوده شیراز تغذیه می شود.

زارع با اشاره به اینکه تالاب مهارلو به شدت آلوده است و با وجود بیماری و آلودگی بالا، به سختی به حیات خود ادامه می دهد، افزود: تالاب کم جان تنها موردی است که هنوز تا حدودی زنده مانده و آن هم به دلیل فعالیت های کنشگران محلی و داوطلبان محیط زیست است. تمام هزینه های نگهداری و حفاظت از این تالاب بر دوش فعالان محلی است و هیچ گونه حمایت دولتی وجود ندارد.

این فعال محیط زیست با بیان اینکه مقابله با زمین خواری، جلوگیری از انحراف روان آب ها و حفظ منابع محدود آبی از مهم ترین چالش های کنونی تالاب کم جان است، خاطرنشان کرد: با وجود تلاش های محلی، بی توجهی نهادهای مسئول و نبود همکاری جدی، آینده تالاب های فارس در هاله ای از ابهام قرار دارد.

زارع با انتقاد از بی توجهی به وضعیت تالاب های کشور به ویژه در استان فارس گفت: متأسفانه تالاب ها در اولویت برنامه های توسعه و مدیریتی کشور قرار ندارند و به نظر می رسد عملاً رها شده اند؛ این در حالی است که تالاب ها شاخص سلامت محیط زیست و نشان دهنده کیفیت مدیریت منابع آبی در هر منطقه اند.

وی معتقد است عامل اصلی خشک شدن تالاب ها، سوءمدیریت منابع آبی است، نه صرفاً عملکرد سازمان محیط زیست. وقتی تالابی خشک می شود، در واقع نشانه ای از شکست سیاست های مدیریت آب است؛ اگر همه تالاب های ما از بین رفته اند، یعنی در حوزه مدیریت منابع آبی هیچ اقدام مؤثری صورت نگرفته است.

زارع با بیان اینکه نه تنها با بحران آب، بلکه با ورشکستگی آبی روبه رو هستیم، تصریح کرد: مدیریت آب در کشور ما به جای رویکرد علمی، به صورت ناعادلانه و ناپایدار پیش رفته و عملاً با سرزمین رفتار ظالمانه ای شده است. اگر مسئولان شهامت نداشته باشند پشت تریبون بپذیرند که مدیریت آب کشور شکست خورده، به مردم و نسل آینده ظلم کرده اند. مدیران آب به جای برنامه ریزی برای حفظ منابع، صرفاً به دستگاه های فروش آب تبدیل شده اند و در نتیجه سلامت سرزمین و مردم را به خطر انداخته اند.

این فعال محیط زیست با اشاره به گسترش پدیده فرونشست در سراسر کشور خاطرنشان کرد: امروز از تهران تا ارومیه، فارس، کرمان و سیستان، فرونشست زمین به دلیل تخلیه بی رویه آبخوان ها به یک معضل جدی تبدیل شده و این موضوع نشانه ای از فروپاشی زیست بوم ایران در دهه آینده است.

وی با بیان اینکه سازمان محیط زیست نیز در این میان قربانی ساختار ناکارآمد مدیریتی شده، افزود: دستگاه های اجرایی به جای همکاری و هم افزایی، یکدیگر را مقصر می دانند. محیط زیست به دلیل فشارهای جانبی انگیزه خود را تا حدودی از دست داده و نتوانسته آن طور که باید در مطالبه حقوق تالاب ها فعال عمل کند.

زارع با اشاره یه اینکه هنوز امید به احیای بخشی از تالاب های فارس وجود دارد، گفت: تعدادی از تالاب ها از جمله کافتر، ارژن، بختگان (در بخش هایی از محدوده آن) و چند تالاب کوچک دیگر قابلیت احیا دارند، اما این امر مستلزم همکاری جدی میان سازمان محیط زیست، وزارت نیرو، جهاد کشاورزی، منابع طبیعی و مشارکت مردم است.

وی تصریح کرد: هیچ تالابی در جلسات اداری احیا نخواهد شد؛ برای نجات تالاب ها باید از پشت صندلی ها بلند شویم و به میدان عمل بیاییم. اگر عزم ملی برای احیای تالاب ها شکل بگیرد، می توان حداقل سه یا چهار تالاب مهم فارس را دوباره زنده کرد و بخشی از این سرمایه های طبیعی را به سرزمین بازگرداند.

هدایت معکوس آب، تالاب بختگان را در معرض نابودی قرار داده است

معاون محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست فارس نیز با اشاره به وضعیت نگران کننده تالاب های استان گفت: در حال حاضر، شرایط کلی منابع آبی کشور مطلوب نیست؛ اکثر رودخانه ها خشک شده اند، بسیاری از تالاب ها فاقد آب هستند و چاه های مجاز نیز با اضافه برداشت روبه رو هستند. علاوه بر این، وجود چاه های غیرمجاز نیز به وخامت اوضاع افزوده است.

نبی الله مرادی افزود: در استان فارس نیز وضعیت مشابهی حاکم است. تالاب هایی مانند بختگان، پریشان و کافتر به طور کامل خشک شده اند و تنها مهارلو در بخشی محدود دارای آب است که آن هم بیشتر به دلیل ورودی های پساب و روان آب های پایین دست شیراز است. مهارلو به صورت فصلی آبگیری می کند و با کاهش بارش ها در فصل تابستان، بخش عمده آن خشک می شود.

مرادی با بیان اینکه تالاب بختگان تنها در زمان بارش ها به صورت مقطعی آبگیری می کند، اظهار داشت: بر اساس شرایط طبیعی، باید از آبان ماه جریان های آبی از سمت رودخانه کُر به تالاب هدایت شود، اما سال هاست این روند برعکس شده است؛ هم اکنون حدود 3 تا 4 میلیون مترمکعب آب از زیر بستر تالاب به هفت آبخوان اطراف نفوذ می کند که این امر هم موجب کاهش کیفیت آبخوان ها شده و هم خشکیدگی تالاب را تشدید کرده است.

وی درباره وضعیت دریاچه پریشان نیز گفت: سطح آب این تالاب بیش از 20 متر پایین تر از حالت طبیعی قرار دارد. تالاب های پریشان و کافتر که پیش تر دارای آب شیرین بودند، به دلیل برداشت های بی رویه در پیرامونشان، به ویژه برای مصارف کشاورزی، خشک شده اند. به طور متوسط سالانه بیش از 40 میلیون مترمکعب آب از اطراف پریشان برای کشاورزی برداشت می شود و این روند همچنان ادامه دارد.

معاون محیط زیست فارس تأکید کرد: هیچ یک از عوامل مؤثر بر بحران منابع آبی تغییر نکرده و به همین دلیل، شرایط بهبود نیافته است. کم بارشی، برداشت بی رویه، حفر چاه های غیرمجاز و توسعه کشاورزی در مناطق خشک باعث شده تالاب ها همچنان در وضعیت بحرانی باقی بمانند. حتی در برخی مناطق، کشور با تنش آبی در بخش شرب نیز مواجه شده است.

مرادی با اشاره به اینکه نباید همه مسئولیت نابسامانی تالاب ها را به گردن سازمان محیط زیست انداخت، چراکه این سازمان خود با چالش های متعدد مواجه است، تصریح کرد: مشکل اصلی، نبود عزم و اراده کافی در سطح کلان حاکمیت برای احیای تالاب هاست. سیاست های نادرست در حوزه توسعه کشاورزی و مدیریت آب طی سال های گذشته، تأثیرات جبران ناپذیری بر اکوسیستم های آبی کشور گذاشته است.

وی افزود: ایران کشوری خشک و کم بارش است و توسعه بیش از اندازه کشاورزی در چنین شرایطی منطقی نبوده است. سال ها سیاست گذاری نادرست در این زمینه باعث فشار مضاعف بر منابع آب کشور شده است. در حالی که بخش بزرگی از اشتغال و تولید در گرو آب و خاک قرار گرفته، هیچ جایگزینی برای کاهش وابستگی به منابع آبی دیده نشده است.

مرادی با اشاره به افزایش جمعیت در حوزه آبخیز تالاب ها گفت: رشد جمعیت به طور مستقیم موجب افزایش مصرف آب شده است و در غیاب برنامه های جایگزین برای اشتغال و معیشت مردم، فشار بر منابع آبی همچنان ادامه دارد.

وی یادآور شد: اگرچه مسائل اقتصادی و اشتغال کشور واقعی و قابل درک است، اما تداوم این روند می تواند اکوسیستم های ارزشمند تالابی را به طور کامل از بین ببرد.