سید علی منوری، استاد دانشگاه خوارزمی، در مورد آینده غزه پس از صلح، نقش کشورهای حاشیه خلیج فارس، و امکان بازآرایی نظم منطقه ای گفت: عادی سازی روابط با اسراییل فرآیندی تدریجی است و به تضمین های ایالات متحده برای جلوگیری از اقدامات تهاجمی اسراییل وابسته است.

به گزارش اعتماد، در ادامه مشروح گفت وگو آمده است:

ظاهرا سیگنال های مثبتی از شرم الشیخ؛ شهری که میزبان رایزنی های غیرمستقیم نماینده های امریکا، اسراییل و حماس است، مخابره می شود و گروهی مدعی اند حماس ممکن است با شروط مندرج در توافق 20 ماده ای موافقت کند، این گزاره را تا چه اندازه محتمل می دانید؟

با توجه به تحولات دو سال اخیر که نشان دهنده رفتار غیرقابل پیش بینی اسراییل است، احتمال برهم خوردن هرگونه توافق در هر لحظه وجود دارد. با این حال، در چارچوب کلی تر و با در نظر گرفتن چند عامل کلیدی، چشم اندازی مثبت برای دستیابی به نتیجه قابل تصور است. یکی از این عوامل، فشارهای واردشده از سوی کشورهای عربی و اسلامی، به ویژه ترکیه، مصر و قطر، بر حماس برای پایان دادن به درگیری هاست. این فشارها با هدف جلوگیری از تشدید بحران در غزه و ایجاد ناامنی طولانی مدت در منطقه صورت گرفته است.

عامل دیگر، مداخله دونالد ترامپ از طریق جرد کوشنر، دیگر اعضای دولت یا مارکو روبیو، و همچنین نقش رسانه ای او است. ترامپ، به عنوان رییس جمهور ایالات متحده، تمایل دارد غزه از کانون اعتراضات بین المللی خارج شده و مساله با توجه به جنبه های انسانی اش به شکلی منعطف تر حل شود. رییس جمهوری امریکا خود را به عنوان تسهیل کننده صلح و میانجی معرفی می کند و علاقه مند به دستیابی سریع به توافق است؛ به ویژه با توجه به درخواست های یهودیان امریکایی که مستقیم یا غیرمستقیم به وی پیام داده اند برای پایان درگیری ها، حداقل در خصوص آزادی گروگان ها و بازگرداندن اجساد آنان. این اراده جدی از سوی ترامپ و کشورهای عربی و اسلامی، می تواند به نوعی نتانیاهو را تحت کنترل درآورد و زمینه ساز پیشرفت در مذاکرات، از جمله طرح صلح 20 ماده ای، شود. بنابراین، چشم انداز مثبتی برای حل مساله وجود دارد.

ذیل سوال بالا گروهی که نسبت به رایزنی های جاری خوش بین هستند بیش از همه بر نقش آفرینی ترکیه و مصر به عنوان حامیان اصلی حماس تاکید دارند، تحلیل شما در این باره چیست؟

نقش ترکیه و مصر در تحولات منطقه ای پس از 7 اکتبر 2023 از اهمیت بسزایی برخوردار است. این دو کشور با بهره گیری از شرایط موجود، به دنبال تقویت جایگاه منطقه ای خود در خاورمیانه هستند. عربستان سعودی به دلیل تمرکز بر اولویت های فرهنگی، فناوری و اقتصادی، از درگیری مستقیم در مساله غزه فاصله گرفته است. قطر نیز، اگرچه به عنوان میانجی عمل کرده، به دلیل حضور رهبران حماس در خاک خود، همواره مورد انتقاد بوده و این امر مانع از ایفای نقش محوری اش شده است. در مقابل، ترکیه و مصر با توجه به پیشینه و موقعیت استراتژیک خود، فرصت را برای افزایش نفوذ منطقه ای مغتنم شمرده اند.

ترکیه، با نقش تعیین کننده در تحولات سوریه و تغییر دولت اسد، از ظرفیت نظامی و دیپلماتیک خود، به ویژه به عنوان عضو ناتو، بهره می برد. این کشور با نیروی انسانی و توان نظامی قابل توجه، به دنبال تثبیت جایگاه خود به عنوان قدرت پیشرو در جهان اهل سنت است. از سوی دیگر، مصر به دلیل همجواری با غزه و نگرانی از پیامدهای امنیتی، از جمله ورود احتمالی مهاجران و تشدید ناامنی، انگیزه ای قوی برای ایفای نقش فعال تر دارد. مصر همچنین با میزبانی مذاکرات میان ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی، تلاش کرده جایگاه خود را به عنوان یک قدرت بزرگ اسلامی احیا کند و از رقابت با ترکیه عقب نماند.

با توجه به تنگنای سیاسی ایران و اجماع منطقه ای علیه آن، و همچنین دوری عربستان از درگیری های منطقه ای به دلیل تمرکز بر توسعه داخلی و هزینه های پیشین در یمن، ترکیه و مصر به عنوان بازیگران اصلی در شکل دهی به نظم نوین منطقه ای مطرح شده اند. این دو کشور با تکیه بر توان نظامی، نیروی انسانی و جایگاه استراتژیک خود، در تلاشند تا خلأ ناشی از تضعیف دیگر قدرت ها را پر کرده و رهبری جهان اهل سنت را در دست گیرند.

در این میان حمله اسراییل به قطر تا چه اندازه توانسته معادلات را برخلاف خواست تل آویو و در راستای تمایل ترامپ محقق کند. به بیانی بهتر وآنگونه که منابع مطلع مدعی اند، حمله به مقر حماس موجب شده تا ترامپ تل آویو و شخص نتانیاهو را به واسطه خشم و هم صدایی جهان عرب تحت فشار قرار دهد. از همین رو گروهی این حمله را نقطه عطف در این فرآیند قلمداد می کنند. تحلیل شما در این باره چیست؟

در پاسخ به پرسش شما در خصوص حمله اسراییل به قطر، باید بگویم که این اقدام با نتیجه ای که در سوال مطرح شده همخوانی ندارد. این عملیات یکی از اقدامات خاص و نمادین اسراییل است که می تواند در هر زمان و هر مکانی تکرار شود. دلیل این امر، ماهیت برق آسا و ناگهانی چنین حملاتی است که کشورهای عربی و اسلامی منطقه را همواره در موقعیتی خطیر و تهدیدآمیز قرار می دهد.

سابقه طولانی اسراییل در این زمینه، گواهی بر این واقعیت است. البته، فشارهای قابل توجهی بر بنیامین نتانیاهو وارد شد، اما آیا کسی می تواند انکار کند که او از پیش از این فشارها آگاه نبود؟ نتانیاهو، با آگاهی از روابط نزدیک قطر با ایالات متحده، احتمالا تبعات احتمالی را پیش بینی کرده بود؛ با این حال، برای او اهمیت چندانی نداشت، زیرا از حمایت حداکثری امریکا اطمینان کامل داشت. ممکن است این اقدام انتقاداتی را به دنبال داشته باشد یا موقتا تنش هایی ایجاد کند، اما نتانیاهو بر این باور بود که واشنگتن دست از حمایت از اسراییل برنمی دارد. به باورم، این حمله بیشتر یک نمایش قدرت برای کل جهان اسلام بود، به گونه ای که حتی قطر به عنوان یک میانجی کلیدی نیز در معرض آن قرار گیرد. برای قطر، این رویداد نباید کاملا غافلگیرکننده بوده باشد؛ پیش از این، کشور با حملات موشکی ایران (در تلافی بمباران تأسیسات هسته ای ایران توسط امریکا) روبه رو شده بود.

با توجه به نقش استراتژیک قطر در منطقه، چنین سناریوهایی قابل پیش بینی بودند. شخصا، پس از رویداد 7 اکتبر 2023، تصور می کردم که اسراییل ممکن است رهبران حماس را در قطر، حتی در ماه های اولیه، ترور کند هرچند نه لزوما به این مقیاس. بنابراین، بعید می دانم که فشارهای ادعایی بر نتانیاهو واقعا او را از این مسیر بازداشته باشد؛ این اقدام بیشتر نشان دهنده استراتژی تهاجمی مداوم اسراییل است.

نقش جرد کوشنر در طرح 20ماده ای صلح را چگونه ارزیابی می کنید؛ چهره ای که پیشتر قرار بود در سیاست نقش آفرینی نکند اما امروز یکی از چهره هایی است که حضورش در شرم الشیخ و مشارکت در رایزنی ها مورد توجه قرار گرفته است.

جرد کوشنر را به عنوان نماینده بخشی دیگر از جامعه یهودیان و صهیونیست ها می بینم که دونالد ترامپ را احاطه کرده اند؛ بخشی متمایز از جریان بنیامین نتانیاهو و اطرافیانش در ایالات متحده امریکا، یا حتی در اسراییل و سایر نقاط جهان. این گروه عمدتا با انتقادهایی مشابه آنچه در داخل اسراییل نسبت به نتانیاهو وجود دارد، همسو هستند؛ انتقادهایی که بر بازگرداندن گروگان ها و پایان دادن به درگیری ها تمرکز دارند تا از افزایش تلفات و هزینه ها برای کل جامعه اسراییل جلوگیری شود.

نقش کوشنر را در این زمینه، با توجه به سابقه و جایگاهش، می توان به عنوان یک واسطه موازی در نظر گرفت که در کنار جریان نتانیاهو عمل می کند. کوشنر، با پشتوانه ای قوی از دوران ریاست جمهوری اول ترامپ (2017 تا 2021)، جایی که نقش تعیین کننده ای در دیپلماسی خاورمیانه ایفا کرد از جمله تماس های گسترده با یهودیان منطقه ای و امریکایی اکنون به عنوان پلی برای تأثیرگذاری بر ایالات متحده عمل می کند. این نقش به ترامپ امکان می دهد تا منافع و دیدگاه های خود را پیش ببرد، به ویژه در صورتی که نتانیاهو تمایل به حرکت در خلاف جهت این اهداف داشته باشد.

یکی از موضوعاتی که امروز بر آن تاکید شده، آینده غزه در صورت موافقت حماس با شروط پیشنهادی است. شما صلح حاصل از این توافق و فرآیند انتقال با مشارکت کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس و سایربازیگران را چگونه ارزیابی می کنید؟

در مورد آینده غزه پس از توافق صلح احتمالی، پیش بینی می شود که نوعی مدیریت بین المللی در سطح محلی یا منطقه ای بر این منطقه اعمال شود. این مدیریت، که ممکن است توسط نهاد یا فردی خاص هدایت شود، به تنهایی محقق نخواهد شد، بلکه به پشتوانه ای بین المللی وابسته است. کشورهای عربی و اسلامی به دنبال تضمین از ایالات متحده هستند تا اطمینان حاصل کنند که هر توافقی، با تحقق شروط آن، از حملات بعدی اسراییل مصون بماند و این مدیریت تضعیف نشود. ایالات متحده، به ویژه دونالد ترامپ که به دنبال پایان دادن به این بحران است، احتمالا از چنین مدلی حمایت می کند.

اگرچه رویاپردازی هایی درباره آینده غزه وجود داشته، اما به احتمال زیاد، غزه برای مدت طولانی به منطقه ای کم جمعیت و تحت مدیریت بین المللی تبدیل خواهد شد. این وضعیت تا زمانی ادامه می یابد که شرایط صلح پایدار بماند و سپس مسائل بعدی مورد بررسی قرار گیرد. انتظار کشورهای عربی و اسلامی نیز در همین راستاست: استقرار یک مدیریت بین المللی که از غزه حمایت کند. الگویی مشابه مدیریت سارایوو پس از بحران بوسنی و هرزگوین و کنفرانس دیتون در سال 1995 (به ابتکار بیل کلینتون) می تواند مدنظر باشد. هرچند بحران انسانی غزه به مراتب پیچیده تر و تاریک تر از مورد سارایوو است، اما مدل مشابهی برای گذار و مدیریت این منطقه قابل تصور است.

کنش اسراییل پس از تحقق صلح در غزه چگونه خواهد بود. آیا چهره های رادیکال کابینه تحت رهبری اسراییل به صلح حاصله متعهد می مانند یا شاهد تحولاتی جدی در سطوح داخلی این بازیگر خواهیم بود؟

کنش های اسراییل فراتر از مساله غزه و محدود به آن نیست؛ بلکه به طور عمیقی به جناح های رادیکال در این کشور وابسته است. هرچند می دانیم که آینده سیاسی بنیامین نتانیاهو به شدت با این تحولات گره خورده، اما حتی در غیاب او، چهره های رادیکال موجود همچنان بر سیاست ها تأثیرگذار خواهند بود. به نظر می رسد که آینده این کنش ها و رفتار اسراییل، به بازنمایی تهدیدی بستگی دارد که رهبران این کشور برای ایالات متحده و غرب ترسیم می کنند، به ویژه اگر تهدیدهای منطقه ای به هر شکلی ادامه دار و گسترده بمانند.

در چنین سناریویی، اسراییل نشان داده که آماده است تا در هر لحظه، هرگونه توافق را زیر سوال برده و با اقدامی نظامی، آن را بی اثر سازد. این امر به طور کامل به نقش ترکیه و مصر در آینده منطقه ای بازمی گردد. موفقیت این دو کشور در کنترل جریان های رادیکال در جهان عرب و اسلام که با توجه به سوابق اسراییل و نفرت فزاینده علیه آن در این جوامع، ممکن است به اسراییل ضربه بزنند تعیین کننده است. در غیر این صورت، اسراییل با تکیه بر تداوم تهدیدها و بازنمایی جدی آن ها برای غرب و ایالات متحده، کاملا آماده است تا هرگونه پیشرفت را مختل کند. تحولات اخیر، از جمله مذاکرات آتش بس در مصر با میانجی گری ترکیه، قطر و عربستان، نشان دهنده فشارهای فزاینده بر حماس و اسراییل است، اما پایداری صلح به توانایی ترکیه و مصر در مهار تنش ها و تضمین حمایت امریکا بستگی دارد.

در تصویری کلان تر، گروهی از ناظران از تلاش ترامپ برای بازتعریف نظم خاورمیانه می گویند و بر این باورند که طرح صلح پیشنهادی گام نخست رییس جمهوری امریکا برای آرایش نظم منطقه است، این تحلیل تا چه اندازه قابل اعتنا است؟ آیا در میانه تنش های فوق اجرایی می شود؟

بدون تردید، بحث ما حول نظم نوین منطقه ای است. باید تأکید کنم که فرآیند شکل گیری این نظم، بدون وقفه، از 7 اکتبر 2023 آغاز شده است. هنگامی که روابط درونی یک پدیده چنان تأثیرگذار می شود که وضعیت کمی را به کیفی تبدیل می کند یا بالعکس آنچه در خاورمیانه رخ داده، تنش های انفجاری و درونی است که نشان دهنده تحولی عمیق است؛ تحولی که به معنای پیدایش نظم جدیدی است. ما اکنون در بستر این نظم قرار داریم و آن را تجربه می کنیم، هرچند سرعت تحولات چنان بالاست که مانند سواری بر قطار سریع السیر، گذر از یک نقطه به نقطه دیگر را بدون لمس کامل مسافت، احساس می کنیم؛ اما این فرآیند در حال وقوع است و نظم نوین در شرف تکوین است.

نظمی که دونالد ترامپ از آن سخن می گوید الگویی که می توان آن را ترامپیسم منطقه ای نامید الگویی مشخص است: واگذاری مسوولیت امنیت به کشورهای منطقه، به ویژه آن هایی که از اعتماد ایالات متحده برخوردارند. مشوق کلیدی ترامپ در این راستا، توسعه روابط اقتصادی است؛ روابطی که بر پایه افزایش مناسبات تجاری و سرمایه گذاری بنا شده و ایالات متحده را به عنوان شریک اقتصادی کلیدی در منطقه تثبیت می کند. در کنار این، تضمین حمایت نظامی از سوی واشنگتن وجود دارد، اما نه به شیوه درگیری های طولانی مدت، بلکه از طریق اقدامات غافلگیرکننده و قاطع مانند آنچه در قبال ایران انجام شد، با استفاده از بمباران های دقیق و بدون تعهدات گسترده.

این رویکرد، محور اصلی را بر توسعه اقتصادی و تنوع بخشی به آن قرار می دهد، به شرطی که کشورهای منطقه مسوولیت امنیت خود را بر عهده گیرند. در این چارچوب، نقش ترکیه و مصر بار دیگر برجسته می شود؛ ترکیه، به عنوان یک قدرت کلیدی با روابط گرم با ترامپ و پتانسیل رهبری در امنیت سوریه و صادرات انرژی از عراق، می تواند ستون اصلی این نظم نوین باشد. مصر نیز، با تمرکز بر ثبات اقتصادی و جلوگیری از تنش های مرزی، در تعادل بخشی به منطقه نقش آفرین خواهد بود. این الگو، با تکیه بر دیپلماسی اقتصادی و حمایت مشروط امریکا، می تواند پایه ای پایدار برای خاورمیانه ای باثبات تر فراهم آورد.

آیا می توان گفت که هدف اصلی رییس جمهوری امریکا از ارایه چنین طرحی برای صلح در غزه، بازگشت به طرح عادی سازی روابط اسراییل با اعراب است؟ اگر این گزاره محتمل باشد، واکنش بازیگرانی چون عربستان را چگونه ارزیابی می کنید بالاخص با توجه به رویکرد مشروط این بازیگر در باب عادی سازی رابطه با تل آویو.

بازگشت روند عادی سازی روابط کشورهای عربی و اسلامی با اسراییل را نباید به عنوان یک هدف نهایی، بلکه به عنوان فرآیندی تدریجی در نظر گرفت. اقدامات اسراییل، به ویژه حمله به قطر، باعث شده است که کشورهایی مانند امارات و بحرین، که پیش تر این مسیر را آغاز کرده اند، با احتیاط بیشتری عمل کنند. این کشورها منتظرند تا نتیجه مذاکرات صلح و میزان تعهد ایالات متحده به عنوان میانجی گر مشخص شود. نقش امریکا در ارایه تضمین به طرف های عربی و اسلامی، مبنی بر جلوگیری از تکرار اقداماتی نظیر حمله به قطر و حل وفصل بحران غزه، برای پیشبرد این فرآیند حیاتی است. در این چارچوب، انتظار می رود که هدف اصلی عادی سازی، پس از غزه، احتمالا سوریه باشد.

اگر این روند به همین شکل ادامه یابد، می توان انتظار پیشرفت هایی در این زمینه داشت. عربستان سعودی، با رویکرد محتاطانه خود، ترجیح می دهد نقش میزبان نشست ها و تسهیل کننده گفت وگوها را ایفا کند، به جای آنکه نقشی فعال و مستقیم مانند ترکیه یا مصر داشته باشد. به نظر می رسد عربستان آخرین قطعه این پازل عادی سازی باشد و نباید انتظار داشت که در آینده نزدیک به این روند بپیوندد. این تحلیل نشان دهنده پیچیدگی و تدریجی بودن فرآیند عادی سازی، تحت تأثیر تضمین های امریکا و ثبات منطقه ای است.