جاوید قربان اوغلی در یادداشتی در روزنامه هم میهن نوشت: واقعه هفتم اکتبر 2023 نه تنها یک رویداد نظامی یا امنیتی بود، بلکه به مثابه یک کاتالیزور قدرتمند، چشم انداز ژئوپلیتیکی خاورمیانه را از بنیاد دگرگون ساخت و توازن قوا را در منطقه ای که پیش از آن نیز در حال تحول بود، به شکلی بنیادین بازتعریف کرد. بررسی این رخداد از زوایای گوناگون، نتایج و برداشت های متفاوتی را به دست می دهد که در نهایت به فهمی پیچیده و سیال از وضعیت کنونی منطقه می انجامد. این تغییرات، پیامدهای مستقیمی برای جمهوری اسلامی ایران و جایگاه آن در منطقه به همراه داشته است.

یکی از مهم ترین و شاید غیرقابل انکارترین پیامدهای هفتم اکتبر، بازگشت مسئله فلسطین به کانون توجهات جهانی است. پیش از این واقعه، طرح های صلح مانند صلح ابراهیم که با میانجی گری داماد ترامپ، آقای کوشنر، کلید خورده بود و پنج کشور عربی نیز به آن پیوسته بودند، در مسیر پیشرفت قرار داشت. پیوستن عربستان سعودی، به عنوان لیدر جهان عرب نیز محتمل به نظر می رسید. روابط پنهان بسیاری از کشورهای عربی با اسراییل، در ابعاد امنیتی، اقتصادی و سیاسی نیز در حال گسترش بود و به نظر می رسید مسئله فلسطین در بوته نسیان قرار گیرد.

اما هفتم اکتبر، این روند را متوقف کرد و با برجسته ساختن ابعاد انسانی فاجعه، مسئله فلسطین را بار دیگر بین المللی کرد. در همین اواخر، رأی 141 کشور به راه حل دو دولت در سازمان ملل، از جمله کشورهای مطرح اروپایی نظیر انگلستان، فرانسه و اسپانیا، گواه این مدعاست. این اتفاق، پس از 77 سال مناقشه و در برابر نقشه های تقسیم از سال 1947 و طرح هایی چون کمپ دیوید و اسلو، نقطه عطفی است که اکنون حتی آمریکایی ها نیز با اصل موضوع تشکیل دولت فلسطین موافق هستند؛ هرچند بر سر ماهیت این دولت (مسلح یا غیرمسلح) اختلاف نظر دارند. این تحول، بزرگترین دستاورد غیرمنتظره ای است که واقعه هفتم اکتبر برای مسئله فلسطین به ارمغان آورد و نشان دهنده شکست سیاست های گذشته در به حاشیه راندن این مسئله است.

از منظر فلسطین و جهان عرب، هفتم اکتبر بزرگترین شکست تاریخی اسراییل از زمان تأسیس آن در سال 1948 به شمار می رود. این شکست، نه از سوی ارتش های قدرتمند عربی که در چهار جنگ با اسراییل ناکام مانده بودند، بلکه از سوی یک گروه فلسطینی، یعنی حماس، رقم خورد. حمله ناگهانی، نفوذ به حصارهای امنیتی چندلایه و کشتار 1200 نفر (حتی اگر تعداد قابل توجهی از این کشته شدگان در اثر حمله متقابل اسراییل باشند) و به اسارت گرفتن 250 نفر، ضربه ای کاری بر فلسفه وجودی اسراییل وارد آورد.

هیمنه امنیتی اسراییل که پس از جنگ های 1973 و تحمیل خویش به عنوان قدرتی شکست ناپذیر بر منطقه ایجاد شده بود، با این عملیات فرو ریخت. یک گروه غیردولتی، با طراحی و اجرای این عملیات، عملاً غرور و اقتدار امنیتی اسراییل را در هم شکست. این واقعه، باور ناگسستنی به امن ترین مکان برای یهودیان را خدشه دار کرد.

از منظر اسراییلی نیز، هرچند که واکنش نظامی گسترده در غزه و تخریب زیرساخت ها، کشتار بیش از 65 هزار نفر (که یک سوم آن ها کودک هستند) و کوچ اجباری بخش وسیعی از مردم، شرایط وخیمی را بر فلسطینی ها تحمیل کرده است، اما نباید این صحنه های فجیع را تمام داستان دید. این تنها یک اسلاید از یک فیلم 77 ساله است. اسراییل در طول تاریخ خود، کشتارهای بسیار وحشتناک تری (مانند دیریاسین و کفرقاسم) و اقدامات تروریستی گسترده ای (توسط گروه هایی چون هاگانا، اشترن و ارگون) را تجربه کرده است که در مقایسه با آن، ابعاد تلفات کنونی اگرچه فاجعه بار است، اما رویدادهای مشابهی در تاریخ فلسطین وجود داشته است.

اما هزینه های اسراییل در ابعاد دیگر بسیار گزاف بوده است:

هزینه اقتصادی و نظامی: جنگ غزه هزینه ای بین 70 تا 100 میلیارد دلار را بر اسراییل تحمیل کرده است. این ارقام بی سابقه، بار سنگینی بر اقتصاد این رژیم وارد کرده است.

مهاجرت معکوس: برخلاف ادعای اسراییل مبنی بر ایجاد یک سرزمین امن، شاهد مهاجرت معکوس یهودیان هستیم که امنیت و آرامش ادعایی را به چالش کشیده است.

انزوای بین المللی و حقوقی: فشار افکار عمومی جهانی، تظاهرات گسترده در سراسر جهان غرب و اتهامات جنایت جنگی و نسل کشی در دیوان بین المللی کیفری (ICC) که منجر به صدور حکم بازداشت علیه مقامات ارشد کابینه اسراییل شده است، از جمله شکست های بی سابقه دیپلماتیک و حقوقی اسراییل است.

هرچند اسراییل مدعی نابودی حماس به عنوان یک گروه نظامی است (70 تا 80 درصد کادرها و تسلیحات آن را از بین برده)، اما حماس به عنوان یک جنبش مقاومت و آزادی بخش تضعیف نشده است. برعکس، گفته می شود در همین دو سال اخیر، حماس بیش از 25 تا 30 هزار عضو جدید جذب کرده است که نشان دهنده ریشه های عمیق این جنبش در جامعه فلسطین است. این وضعیت، جهان را به این نتیجه می رساند که ملتی نمی تواند بی حق بماند.

برخی تحلیل ها، هفتم اکتبر را نتیجه طراحی اسراییلی برای به دام انداختن حماس و نابودی آن می دانند. اما این رویکرد، در چارچوب تئوری توطئه قرار می گیرد. هیچ حکومتی خود را در معرض چنین شکست خفت بار تاریخی، کشتار هزار نفر از شهروندان و اسارت 250 نفر قرار نمی دهد تا به اهداف بعدی برسد. هیمنه امنیتی اسراییل در منطقه، مانع از چنین تصوری است.

واقعیت این است که هفتم اکتبر، ابتکار کاملاً فلسطینی و محصول طراحی حماس بوده است. حتی بسیاری از رهبران سیاسی حماس نیز از جزییات آن بی خبر بوده اند. اما حماس در محاسبات خود دو اشتباه اساسی داشت:

- اشتباه در ارزیابی واکنش اسراییل: حماس گمان می کرد اسراییل پس از 15 تا 20 روز جنگ، تحت فشارهای بین المللی و میانجی گری مصر و قطر، به تبادل اُسرا تن خواهد داد. اما اسراییل برای اولین بار، جنگ را طولانی کرد و به درخواست ها تن نداد، که این تصمیم بیشتر از خود نتانیاهو نشأت می گرفت.

- اشتباه در بهره برداری سیاسی: حماس نتوانست اهداف نظامی خود را به اهداف سیاسی تبدیل کند. این عملیات فاقد یک پیوست دیپلماتیک یا تبلیغاتی قوی برای بین المللی کردن مسئله اُسرا و فشار بر اسراییل برای آزادی زندانیان فلسطینی بود. حماس فکر نمی کرد اسراییل بیش از 10 تا 20 روز توان جنگ داشته باشد.

در حال حاضر، توازن قوا در منطقه به ظاهر به نفع اسراییل تغییر کرده است. اسراییل توانسته خود را به عنوان یک قدرت برتر نظامی و امنیتی در منطقه تحمیل کند و ضربات سنگینی به حماس و حزب الله وارد آورد. اما این تغییر، تنها یک پیروزی کوتاه مدت است و پیامدهای بلندمدت و ناخواسته ای برای اسراییل به همراه دارد. طرح صلح ابراهیم عملاً متوقف شده و به جز امارات متحده عربی، دیگر کشورها (از جمله عربستان سعودی) از پیشبرد آن عقب نشینی کرده اند. این توقف، ضربه بزرگی به پروژه اقتصادی و منطقه ای اسراییل در خاورمیانه وارد کرده است.

علاوه بر این، حملات اسراییل، به ویژه به قطر، این واقعیت را بر کشورهای منطقه آشکار ساخته است که این رژیم حتی با بزرگترین امتیازات نیز به صلح پایدار تن نمی دهد و می تواند خطری برای تمامی کشورهای منطقه باشد. این برداشت، حتی اگر به صراحت بیان نشود، در دستور کار سیاست خارجی کشورهای عربی قرار گرفته است.

در نهایت، خاورمیانه پس از هفتم اکتبر، منطقه ای است با نظمی که هنوز شکل نگرفته و در حال سیالیت و شکنندگی است. این وضعیت، ریسک های امنیتی را برای تمامی بازیگران، از جمله جمهوری اسلامی ایران، افزایش می دهد. ایران، به عنوان یک بازیگر کلیدی، باید با درک عمیق از این تحولات و توازن های شکننده، راهبردهای خود را تنظیم کند تا از پیامدهای ناخواسته در امان بماند و از فرصت ها برای تقویت موقعیت خود بهره گیرد. آینده منطقه، همچنان در گرو این سیالیت و مدیریت هوشمندانه بحران هاست.