فرارو آرون دیوید میلر، کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه در مرکز مطالعات استراتژیک و بین الملل

به نقل از نشریه فارن پالیسی، حتی در قلب خاورمیانه ای که سال هاست با خشونت، ناکارآمدی و بحران های پی درپی دست وپنجه نرم می کند، باور کردن این واقعیت دشوار است که اکنون وارد سومین سال جنگ اسراییل و حماس در نوار غزه می شویم؛ نبردی که از حیث طولانی بودن، دامنه ی وحشت، خشونت و خونریزی، تمام رویارویی های پیشین میان اسراییل و فلسطینی ها را پشت سر گذاشته و به نقطه ای بی سابقه رسیده است. در چنین شرایطی، یک طرح تازه صلح که ایالات متحده تدوین کرده، اینک بر میز مذاکره قرار گرفته است، هرچند هنوز نه اهمیت واقعی و نه میزان کارآمدی آن در میدان عمل آزموده نشده و بسیاری نسبت به سرنوشتش تردید دارند.

شاید جامعه جهانی و به ویژه ناظران این بحران، امروز اسیر نوعی واقع گرایی بدبینانه شده باشند؛ بدبینی ای که حاصل تجربه های پیشین از طرح ها و مذاکرات صلحی است که هرچند با نیت های مثبت آغاز شدند اما یکی پس از دیگری در عمل شکست خوردند. این خاطره جمعی از ناکامی های مکرر باعث شده ما در برابر ابتکارهایی که با عنوان های پرطمطراق تغییر بازی ، نقطه عطف ، تحول بنیادین یا صلح پایدار معرفی می شوند، با احتیاط و حتی شک و تردید برخورد کنیم؛ به ویژه وقتی این طرح ها فاقد روندی واقعی برای دستیابی به توافق یا اجرای مؤثر آن باشند.

دو سال پس از رویداد هفتم اکتبر 2023، چهره خاورمیانه همچنان افسرده کننده و هراس انگیز است و بخش زیادی از وضعیت موجود برای ناظران آشنا و تکراری جلوه می کند. بااین حال، در دل این تداوم تلخ، برخی برداشت ها و واقعیت های تازه سر برآورده اند؛ نکاتی که نه تنها بازتاب دهنده تیترهای داغ امروزند، بلکه می توانند مسیر سیاست گذاری و تحولات آینده را شکل دهند. این برداشت های جدید همان گزینه ها و سیاست هایی خواهند بود که سیاست گذاران آمریکایی و دیگر بازیگران بین المللی در ماه ها و سال های پیش رو ناگزیر از انتخاب و آزمودنشان خواهند بود.

پس از هشت ماه تلاش های دیپلماتیک که گاه برقرار بوده و گاه به بن بست رسیده، سرانجام در 29 سپتامبر، دونالد ترامپ رییس جمهور ایالات متحده، از طرح تازه خود برای صلح میان اسراییل و فلسطینی ها رونمایی کرد. این طرح نه صرفاً یک ابتکار شخصی، بلکه یک برنامه رسمی ریاست جمهوری معرفی شده است و خود ترامپ در مقام رییس هیئت صلح نقش محوری در نظارت بر روند اجرای آن دارد. چنین نقشی برای او بی سابقه است، زیرا برخلاف تلاش های پیشین که هرگاه یکی از طرف ها یعنی اسراییل یا حماس از پیشنهادها عقب نشینی می کردند، ترامپ نیز میدان را ترک می کرد، این بار عقب نشینی برای او تقریباً ناممکن خواهد بود و شخص رییس جمهور باید پاسخگوی مسیر این روند باشد.

اما چالش اصلی پیش روی ترامپ، تغییر زاویه نگاه او به ماهیت این مناقشه است. او دیگر نمی تواند این بحران تاریخی را همچون یک معامله ملکی صرف با بسته های مشوق اقتصادی تصور کند، بلکه ناگزیر است روایت های وجودی، هویتی و حیاتی هر دو طرف را بفهمد و به آنها پاسخ دهد. واقعیت میدانی نیز پیچیده است: همه فلسطینی ها پایان اشغال را می خواهند؛ حماس آشکارا خواستار نابودی اسراییل است؛ همه اسراییلی ها صلح و امنیت می طلبند؛ و در سوی مقابل، بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسراییل، هم زمان در پی نابودی حماس و درهم شکستن آرمان های ملی فلسطینی هاست. در چنین معادله ای، طرح ترامپ هرچند ارزشمند به نظر می رسد، اما تنها نقطهٔ آغاز به شمار می آید.

در کوتاه مدت، رییس جمهور باید بپذیرد که طرف های درگیر بر سر جزییات مذاکره کنند و به آنها فرصت بدهد تا بدون فشارهای نمایشی و تهدیدهای رسانه ای به ویژه در شبکه اجتماعی تروث سوشال که خود ترامپ در آن فعال است وارد گفت وگو شوند. این بحران با پست گذاری و شعارهای تبلیغاتی حل نخواهد شد. رسیدن به توافق دشوار است، زیرا میان دو طرف هیچ اعتمادی باقی نمانده و هر یک تنها در صورتی گام های مقرر در طرح را برخواهد داشت که مطمئن شود طرف مقابل تعهدات خود را بی کم وکاست اجرا می کند.

طرح تازه ای که دولت ترامپ روی میز گذاشته، دامنه ای بسیار وسیع دارد؛ طرحی که نه فقط شیوه پایان دادن به جنگ را ترسیم می کند، بلکه به موضوعاتی همچون بازگشت گروگان ها، عقب نشینی نیروهای اسراییلی، افزایش کمک های بشردوستانه و حتی نحوه اداره غزه پس از پایان درگیری نیز می پردازد. این سند همچنین متضمن تعهدی اصولی به پیگیری استقلال فلسطین است؛ هرچند این استقلال منوط به اصلاحات ساختاری جدی در نهادهای فلسطینی دانسته شده است. از نگاه بنیامین نتانیاهو و متحدانش، تشکیل دولت فلسطینی همچنان امری دشوار و حساس است، اما او دست کم از این خرسند است که طرح جدید اصول مصوب کابینه امنیتی اسراییل را به رسمیت می شناسد.

بااین حال، احتمال می رود حماس به اندازه کافی هوشیار باشد که نه به طور کامل رد کند و نه بی قیدوشرط بپذیرد، بلکه با یک پاسخ همیشگی و آشنا از نوع بله، اما… واکنش نشان دهد؛ پاسخی که همراه با فهرستی از ملاحظات و پیش شرط ها ارائه می شود و نیازمند بحث های طولانی خواهد بود. چنین پاسخ هایی در تاریخ مذاکرات اسراییل و فلسطین سابقه دارد: از پارامترهای کلینتون در سال 2000 گرفته تا نقشه راه دولت بوش در 2003، بارها طرفین همین الگو را به کار بسته اند. اگر طرف ها واقعاً در پی توافق باشند، این ملاحظات قابل حل است؛ اما وقتی هیچ یک اراده واقعی برای توافق ندارد، این اماها به ابزاری برای به تعویق انداختن بی پایان توافق تبدیل می شود و روند صلح را عملاً فلج می کند.

چالش های این طرح صرفاً در سطح مذاکره باقی نمی ماند، بلکه به اجرا نیز کشیده می شود. در متن طرح، اقداماتی الزام آور ظرف 72 ساعت پیش بینی شده است؛ از آزادی گروگان ها و پایان درگیری ها گرفته تا آغاز عقب نشینی اسراییل. اما پرسش اساسی این است: آیا این اقدامات حساس تنها با فرمان رییس جمهور آمریکا عملی می شود؟ آیا اسراییل حاضر است پیش از آنکه حماس گام نخست را برای خلع سلاح بردارد، عقب نشینی را آغاز کند؟

ترامپ نشان داده که به رونمایی از چنین طرح هایی علاقه مند است. بااین حال، به نظر می رسد نه او و نه تیم مذاکره کنندگانش درک دقیقی از پیچیدگی های زمینی و سیاسی این توافق اعلامی ندارند؛ توافقی که زیر لایه هایش تفاسیر گوناگون، دیدگاه های کاملاً متضاد درباره جزییات و همان پاسخ های بله، اما یی نهفته است که ظاهراً مثبت جلوه می کنند، اما در عمل اختلافات آشتی ناپذیر را پنهان می سازند. واقعیت تلخ این است که هم حماس و هم دولت کنونی اسراییل مایل اند از خشم ترامپ دور بمانند، اما نشانه ای از تمایل جدی هیچ یک برای پایان دادن واقعی به جنگ دیده نمی شود.

طنز تلخ ماجرا اینجاست که اگر هیچ نکته دیگری در میان نباشد، حمله 9 سپتامبر اسراییل به رهبران ارشد حماس در دوحه قطر، نه تنها به شکل گیری طرح صلح تازه کمک کرد بلکه به انعقاد توافق امنیتی جدید میان دولت ترامپ و قطر نیز انجامید. در واقع، این حمله شاید بازتاب دهنده ماندگارترین و مهم ترین تحول پس از 7 اکتبر باشد. برای نخستین بار در تاریخ 77 ساله اسراییل، این کشور به آنچه کارشناسان برتری در تشدید می نامند دست یافته است.

البته اسراییل نه آسیب ناپذیر است و نه هژمون بی چون وچرای منطقه که بتواند تصمیم گیری های شرکا یا دشمنانش را کنترل کند. اما واقعیت این است که با حمایت ایالات متحده، توانسته با آزادی عملی بی سابقه، مصونیتی کم نظیر و موفقیت های عملیاتی گسترده دست به اقدام بزند. پیشدستی و پیشگیری حالا دو ستون اصلی راهبرد امنیتی اسراییل اند و حملات این کشور به قلمرو دشمنان، با هدف تأثیرگذاری بر محاسبات امنیت ملی آنها انجام می شود.

خاورمیانه همچنان صحنه ای است آکنده از ردپا و بقایای قدرت های بزرگی که در طول دهه ها تلاش کرده اند اراده خود را بر بازیگران کوچک تر تحمیل کنند. با این همه، شگفت آور است که این قدرت های خارجی از ایالات متحده گرفته تا کشورهای کلیدی عرب و دولت های اروپایی نتوانسته اند به شکلی بنیادین راهبردها و رفتارهای دو طرف اصلی نبرد یعنی حماس و اسراییل را تغییر دهند یا حتی آنها را به تعدیل مسیرشان وادارند.

این واقعیت چشمگیر به ویژه در جنگ غزه آشکار است. هیچ یک از بازیگران خارجی نه ایالات متحده، نه شرکای اسراییل در توافق ابراهیم و نه قدرت های اروپایی نتوانسته اند مسیر این جنگ را به طور جدی تحت تأثیر قرار دهند. حتی آمریکا، به عنوان اصلی ترین و پرنفوذترین بازیگر خارجی، در این بحران بیشتر به گالیور دنیای مدرن شباهت یافته است: غولی که گرفتار توهمات خود و در بند نیروهای کوچک تر است؛ نیروهایی که منافعشان همیشه با منافع واشنگتن همسو نیست و هر یک می تواند بر سیاست آمریکا مهار یا فشار وارد کند.

ریشه بخش مهمی از این محدودیت به ماهیت منحصربه فرد رابطه ایالات متحده و اسراییل بازمی گردد. رؤسای جمهور پیاپی در واشنگتن غالباً از اعمال فشار واقعی بر تل آویو اکراه داشته اند و ترجیح داده اند ملاحظات سیاسی داخلی و تعهدات امنیتی دیرینه را بر هر چیز دیگر مقدم بدانند. همین وضعیت به اسراییل و دیگر بازیگران منطقه ای امکان داده است تا دوام بیاورند، خود را بازسازی کنند و به حیات سیاسی و نظامی شان ادامه دهند.

با وجود رنج های بی پایان اسراییلی ها و فلسطینی ها، در گوشه هایی دیگر از منطقه فرصت هایی نو پدید آمده است. در سوریه دولت احمد الشرع اکنون درجه ای بی سابقه از عمل گرایی نشان می دهد و به طور مستقیم با اسراییل بر سر توافقی امنیتی مذاکره می کند؛ گفت وگویی که در گذشته تصورش دشوار بود.

در حوزه خلیج فارس نیز زمینه هایی برای صلح سازی جدی منطقه ای در صورت مهیا بودن شرایط دیده می شود؛ اما این چشم انداز با مشکلات و موانع فراوانی همراه است. توافقی که بتواند برنامه هسته ای ایران را محدود کند، در حال حاضر دور از دسترس به نظر می رسد و احتمال درگیری بیشتر میان اسراییل و ایران بالا رفته است. مدیریت مناقشه اسراییل و فلسطین بیش از هر زمان دیگری دشوار و دست نیافتنی می نماید.

در چنین فضایی، پرسش اصلی این است که آیا دونالد ترامپ اراده، مهارت و صبر لازم را برای هدایت خاورمیانه پس از 7 اکتبر دارد یا نه. واقعیت آن است که او اکنون بیش از هر مناقشه دیگری که در گذشته تلاش کرده حل کند، درگیر و در معرض پرونده غزه قرار گرفته است. با این حال، نشانه ها حاکی از آن است که او صبر لازم برای مذاکره در بازار خاورمیانه را ندارد؛ بازاری که به طور سنتی با چانه زنی های طولانی، بده بستان های پیچیده و سیاست های ظریف تعریف می شود. ترامپ اهرم چندانی بر حماس ندارد و شاید اراده سیاسی لازم برای سخت گیری بر بنیامین نتانیاهو را نیز نداشته باشد.