سد لار، یکی از منابع اصلی تأمین آب شرب تهران، در آستانه خشکی کامل قرار دارد. این وضعیت بحرانی بار دیگر توجه افکار عمومی و کارشناسان را به دلایل زمین شناختی و مهندسی این ناکامی جلب کرده است.

به گزارش خبرآنلاین، مهدی زارع، استاد پژوهشکده بین المللی زلزله، به بررسی دقیق و مستند دلایل زمین شناسی و تاریخی عدم موفقیت سد لار در تأمین آب می پردازد و می گوید: از سال 60 تاکنون مشکل نشت آب از اطراف مخزن سد پدیدار شد؛ به نحوی که در سال های با بارندگی معمول، حدود 220 میلیون مترمکعب آب از چشمه های 10 کیلومتری پایین دست سد خارج می شود و تنها 170 میلیون مترمکعب آب باقی مانده ذخیره شده در مخزن به سمت نیروگاه کلان و سد لتیان ارسال می شود.

مشروح این گفت وگو را در ادامه می خوانید:

وضعیت فعلی سد لار چگونه است؟

سد لار، یکی از منابع اصلی تأمین آب شرب تهران، در تابستان 1404 با کاهش شدید ذخیره آب روبه رو بوده و اکنون در آستانه خشکی کامل قرار دارد. گزارش های رسمی نشان می دهد که حجم آب این سد به کمتر از 3 درصد ظرفیت رسیده و هدررفت آب از آن سالانه به 270 میلیون مترمکعب می رسد.

چرا سد لار از نظر زمین شناسی پروژه ای ناموفق محسوب می شود؟

سد لار در شمال تهران، نمونه ای کلاسیک در زمین شناسی مهندسی است که در آن پیچیدگی های زمین شناختی منطقه دست کم گرفته شده اند. مسائل اصلی مربوط به نفوذپذیری بالا و کارستی بودن منطقه مخزن است که منجر به هدررفت قابل توجه آب می شود. خطای اساسی، انتخاب محل سد بوده که از نظر زمین شناسی برای نگهداری آب نامناسب بود.

سابقه مطالعات زمین شناسی در این منطقه به چه زمانی بازمی گردد؟

رود لار در حوضه آبخیز هراز در مجاور سامانه آتشفشانی دماوند قرار دارد و مهم ترین سرمنشأ رودخانه هراز است. طرح سد لار از اوایل دهه 20 شمسی مطرح شد. همان زمان زنده یاد یدالله سحابی مکان احداث سد روی سازند لار را از نظر زمین شناسی غلط اعلام کرد. در دهه 50 نیز فریدون سحابی نشان داد که اهداف پروژه قابل تأمین نیست. در بازدیدی در آذر 1367، استاد سحابی برای ما دانشجویان تحلیل کرد که سنگ های رسوبی منطقه مسیرهای فرار آب را فراهم کرده اند - که در پژوهش های ایشان در دانشگاه تهران و نزد وزارت نیرو به خوبی نشان داده شده بود.

هدف اولیه از این طرح چه بود؟

هدف اعلام شده، تأمین آب دشت بزرگ هراز و همچنین تأمین آب تهران -از طریق انتقال آب به مخزن سد لتیان- بود.

آیا از همان آغاز آب گیری، نشتی آب از سد مشاهده شده بود؟

بله، از سال 60 تاکنون مشکل نشت آب از اطراف مخزن سد پدیدار شد؛ به نحوی که در سال های با بارندگی معمول، حدود 220 میلیون مترمکعب آب از چشمه های 10 کیلومتری پایین دست سد خارج می شود و تنها 170 میلیون مترمکعب آب باقی مانده ذخیره شده در مخزن به سمت نیروگاه کلان و سد لتیان ارسال می شود.

تصمیمات وزارت نیرو در قبال حقابه دشت هراز چه تأثیری داشته اند؟

با رشد جمعیت تهران و ساخت شهرک های اقماری اطراف آن، به تدریج حقابه های دشت هراز از سد لار توسط وزارت نیرو حذف شد و با هدف جبران کمبود آب دشت هراز، وزارت نیرو تصمیم نادرست دیگری گرفت که همان احداث سد هراز روی رود هراز است؛ که از سال 89 ساخت آن آغاز شد.

ویژگی های زمین شناسی سازند لار چیست؟

سنگ آهک کارستی و دولومیت در محدوده مخزن به نام سازند لار به سن ژوراسیک-کرتاسه، شکسته و کارستی است. در فرآیند کارستی شدن، سنگ های محلول با آب کمی اسیدی (از باران یا ذوب برف) حل می شوند و شبکه ای از حفره ها و زهکش های زیرزمینی ایجاد می کنند که منطقه را به یک اسفنج سنگی تبدیل کرده اند.

نقش آتشفشان دماوند در این فرآیند چیست؟

فعالیت آتشفشانی دماوند تولید آب اسیدی را تشدید کرده که باعث انحلال سنگ آهک سازند لار می شود. گازهایی مانند CO₂ و H₂S آزاد می شوند که در آب حل شده و اسید کربنیک تشکیل می دهند. این رواناب اسیدی به دره رودخانه لار جریان می یابد و انحلال سنگ های کربناته را تسریع می کند.

آیا ساخت سد در منطقه ای گسله تأثیر منفی داشته؟

بله، سد لار بر دره ای ساخته شده که در راستای گسل لار قرار دارد. شکستگی ها و گسل ها مجاری با نفوذپذیری بالا برای جریان آب اسیدی هستند و منجر به توسعه سریع ویژگی های کارستی مانند غارها و گودال ها می شوند.

آیا فعالیت های آتشفشانی گذشته نیز نقش داشته اند؟

جریان های گدازه از دماوند تنگه لار را مسدود کرده و دریاچه های طبیعی بزرگی ایجاد کرده اند. این دریاچه ها فشار هیدرواستاتیک را افزایش داده و مجاری کارستی عمیق را در سنگ آهک تشکیل داده اند که زمینه ساز نشتی دائمی از زمان ساخت سد مدرن لار شده اند.

آیا می توان گفت که ساختارهای کارستی عامل اصلی نشتی هستند؟

بله، ترکیب شکستگی سنگ و انحلال شیمیایی به دلیل فعالیت آتشفشانی منجر به بزرگ شدن ساختارهای کارستی شده که مسیرهایی در مقیاس بزرگ برای آب فراهم کرده اند و مانع از پر شدن مخزن تا ظرفیت طراحی شده شده اند.

آیا در انتخاب محل سد، شناخت زمین شناسی کافی وجود داشته؟

خیر، از ابتدا شناخت درستی از زمین شناسی دره لار کسب نشده و نفوذپذیری شبکه کارستی دست کم گرفته شده است. شکستگی های پهنه گسله لار مسیرهای اصلی حرکت آب هستند و زمین شناسی نامناسب مستقیماً به هدررفت فاجعه بار آب به صورت دائمی منجر شده است و از ابتدا مخزن را بسیار ناکارآمد کرده است.

در پایان، آیا می توان گفت سد لار پروژه ای شکست خورده است؟

نادیده گرفتن زمین شناسی محل ساخت سد طی حدود هفتاد سال اخیر موجب شده تا سد لار همچنان سایتی شکست خورده از نظر تأمین آب باشد و محلی دائمی برای هزینه تراشی از بودجه ملی کشور. تداوم فعالیت ها در محدوده سد لار آدم را به یاد چاه میرزا آغاسی می اندازد! معروف است که حاج میرزا عباسی آغاسی، صدراعظم زمان محمد شاه قاجار، چاه کنی را به تپه های عباس آباد آور و از او خواست در زمین میرزا آغاسی برایش چاه بکند. چاه کن پس از مدتی که تلاش کرد فهمید که به آب نخواهد رسید. به میرزا آغاسی می گوید حاجی! به خدا اینجا به آب نمی رسه و میرزا آغاسی جواب می دهد: تو بکن! اگر برای من آب نداره، برای تو که نون داره .