بازار جهانی هواپیماهای جنگی توسط تعداد کمی خریدار عمده و حتی تعداد کمتری صادرکننده غالب شکل گرفته است. در این مطلب قصد داریم بررسی کنیم که کدام کشورها پیشرفته ترین جنگنده های آمریکایی، به ویژه F-35، F-15، F-16 و F/A-18 را خریداری می کنند و چرا این خریدها در چشم انداز ژئوپولیتیک و فناوری در حال تغییر سال 2025 اهمیت دارند.

همان طور که متحدان ناتو و قدرت های نوظهور ناوگان های قدیمی جنگنده های خود را نوسازی می کنند، انتخاب ها در مورد پنهانکاری، قابلیت همکاری، هزینه و صنعت داخلی بر تصمیمات خرید تأثیر می گذارد. در این مقاله ارزیابی خواهیم کرد که کدام کشورها در حال خرید کدام هواپیما هستند، تغییرات اخیر در سیاست دفاعی را بررسی کرده و ارزیابی خواهیم کرد که چگونه سلطه آمریکا بر بازار صادرات جنگنده ها با نظرات سیاسی مخالف در داخل، تعرفه ها و جایگزین های در حال ظهور اروپایی و آسیایی به چالش کشیده می شود.

ایالات متحده همچنان بزرگ ترین تأمین کننده جت های جنگنده تاکتیکی در جهان باقی مانده است، با چهار نوع جنگنده که بر بازار فروش به خریداران خارجی غالب هستند. در خط مقدم این حوزه جنگنده نسل پنجمی F-35 Lightning II قرار دارد که به دلیل ویژگی های پنهانکاری و قابلیت های اتصال شبکه ای از دیگر جنگنده ها متمایز است. بعد از آن F-15EX Strike Eagle II با ظرفیت حمل مهمات قابل توجه قرار دارد که برای جایگزینی ایگل های قدیمی و حمل محموله های بزرگ تر ساخته شده است. جنگنده قدیمی F-16 Fighting Falcon همچنان به عنوان پراستفاده ترین جنگنده غربی، به دلیل انعطاف پذیری و چندمنظوره بودنش جایگاه خاصی دارد. و F/A-18 Super Hornet با قابلیت عملیات از روی ناوهای هواپیمابر همچنان به خدمت به شرکای کلیدی آمریکا از حاشیه اقیانوس آرام تا اروپا ادامه می دهد.

حجم صادرات جنگنده های آمریکایی، سلطه آمریکا بر این بازار را تأیید می کند. تا اوایل 2025، بیش از 900 فروند F-35 در خدمت 19 کشور متحد آمریکا قرار دارد و سفارش خرید بیش از 1,700 فروند دیگر از این نوع نیز ثبت شده، که نشانه ای از جذابیت جهانی آن است. F-16 Fighting Falcon به 27 کشور تحویل داده شده است، با حدود 2,080 فروند فعال در سراسر جهان و بیش از 120 فروند جدید تحت قرارداد برای صادرات.

اگرچه در ایالات متحده تولید می شود، اما F-15EX هنوز خرید تأیید شده ای فراتر از خریداران داخلی خود ندارد؛ اگر چه اندونزی در اواخر 2023 پیشنهادی برای خرید 6 فروند از این نوع امضا ارائه کرده و لهستان به طور فعال در حال ارزیابی خرید آن است. خانواده F/A-18 ساخت بویینگ نیز یک چنگنده پرکار چندمنظوره است که ارزش خود را در خدمت ایالات متحده ثابت کرده و توجه مشتریان کلیدی خارجی را جلب کرده است.

این چهار پلتفرم در کنار هم ستون فقرات قدرت هوایی متحدان ایالات متحده را تشکیل می دهند. صادرات تسلیحات آمریکا در سال مالی 2024 با رشد 29 درصدی به رکورد 318.7 میلیارد دلار رسید که بخشی از آن ناشی از 23 میلیارد دلار فروش و بسته های نوسازی F-16 به ترکیه و 18.8 میلیارد دلار قرارداد فروش F-15 به اسراییل، همراه با خرید بزرگ 13.3 میلیارد دلاری F-35 توسط کانادا بود. این ارقام نشان دهنده تقاضای رو به رشد برای جنگنده های آمریکایی در بحبوحه افزایش تنش های منطقه ای است. چه در آسمان های منطقه هندو-پاسیفیک و چه در تقویت جناح شرقی ناتو، پرصادرات ترین جنگنده های آمریکا همچنان در دهه پیش رو شکل دهنده بازدارندگی جهانی کشورهای متحد این مناطق خواهند بود.

جنگنده F-35 Lightning II ساخت لاکهید مارتین به عنوان محور اصلی استراتژی صادرات قدرت هوایی مدرن آمریکا شناخته می شود. این جت در سه نسخه (A، B و C) تولید می شود که به ترتیب برای عملیات متعارف، برخاست/فرود کوتاه یا عمودی (STOVL) و ناونشینی طراحی شده اند و طیف گسترده ای از نیازهای دفاعی را پوشش می دهند.

خریداران اصلی این جنگنده شامل شرکای ناتو (بریتانیا، ایتالیا، هلند، کانادا، دانمارک، نروژ، فنلاند، یونان، رومانی) به علاوه ژاپن، کره جنوبی، استرالیا، سوییس، سنگاپور و برخی کشورهای دیگر هستند.

با این حال، تردید میان کشورهای خریدار اف-35 در حال افزایش است. سوئد و اسپانیا خریدها را به نفع گزینه های اروپایی به تعویق انداخته اند، در حالی که کانادا و پرتغال در حال بازنگری تعهدات خود برای خرید هستند. این تحولات نشان می دهد که اهرم سیاسی تقریباً به اندازه عملکرد در خرید جنگنده اهمیت یافته است.

خانواده F-15 با تکامل در قالب مجموعه ای از نسخه ها که از جنگنده های صرفاً برتری هوایی تا مدل های دومنظوره ضربتی Eagle و در نهایت نسخه نسل دیجیتال F-15EX ساخت بویینگ را شامل می شود، توان بقای خود را اثبات کرده است. این جنگنده که در اواخر دهه 1960 با نام McDonnell Douglas F-15A/B برای سلطه بر جنگنده های دشمن طراحی شد، به سرعت قدرت پیشرانه بی نظیر، چابکی و عملکرد راداری بی رقیبی را نشان داد.

در حالی که مدل های نخستین F-15C/D فقط در خدمت نیروی هوایی آمریکا باقی ماندند و صادر نشدند، بویینگ در دهه 1980 نسخه پایه را به نسخه چندمنظوره F-15E Strike Eagle تبدیل کرد. از آنجا، این پلتفرم نسخه های مشتق صادراتی ویژه ای را به همراه آورد: F-15I “Ra’am” اسراییل، F-15J ژاپن، F-15K “Slam Eagle” کره جنوبی، F-15SG سنگاپور، F-15QA قطر و F-15SA عربستان سعودی.

هر نسخه، سامانه های مأموریتی خاص کشور خریدار را در خود ادغام می کند؛ از مجموعه های جنگ الکترونیک اسراییل گرفته تا رایانه های معماری باز قطر، در حالی که ظرفیت بارگذاری خاص و ایمنی موتور دوقلو، ویژگی ثابت ایگل باقی مانده است.

اکنون در خط مقدم این خانواده، F-15EX Eagle II قرار دارد؛ نخستین ایگل تولیدی جدید که از سال 2001 وارد خدمت نیروی هوایی آمریکا شده است. جذابیت F-15EX در مجموعه جنگ الکترونیک با معماری باز، رادار AESA و توانایی حمل سلاح های هایپرسونیک روی نقاط اتصال توسعه یافته نهفته است. در حالی که نیروهای هوایی غربی بین پنهانکاری و ظرفیت بارگذاری توازن برقرار می کنند، Strike Eagle II می تواند در میان کشورهایی که قادر به گذار کامل به جنگنده های نسل پنجم نیستند، جایگاه ویژه ای پیدا کند.

نامه سفارش و پیشنهاد اواخر سال 2023 اندونزی برای خرید شش فروند EX، نخستین صادرات این خانواده را رقم زد؛ ارزیابی های جاری Eagle 3 توسط اسراییل و لهستان نیز نشانه ای از افزایش استقبال در میان متحدان ناتو برای این جنگنده است. بسیاری از نیروهای هوایی اکنون F-35 و F-15EX را به عنوان دارایی های مکمل می بینند: اولی برای مأموریت های نفوذی و دومی برای پروازهای با تداوم بالا و حمل بار سنگین. با نیم قرن بلوغ عملیاتی، شبکه های پشتیبانی قوی و نوسازی مستمر، تبار ایگل که اکنون F-15EX پیشتاز مسیر آن است، همچنان سنگ بنای قدرت هوایی جهان تا قرن بیست ویکم باقی خواهد ماند.

جنگنده F-16 Fighting Falcon به ستون فقرات نیروی هوایی متحدان آمریکا در سراسر جهان تبدیل شده و بیش از 4,600 فروند آن به بیش از 25 کشور تحویل داده شده است. طراحی انعطاف پذیر این جنگنده به مشتریان امکان می دهد فالکون را با نیازهای راهبردی خود سازگار کنند؛ چه برای حملات دوربرد، رهگیری در ارتفاع بالا یا حملات دقیق زمینی. در عین حال، همه آن ها از یک شبکه پشتیبانی مشترک بهره می برند که هزینه ها را کاهش داده و آمادگی عملیاتی را افزایش می دهد.

علاوه بر نیروی هوایی ایالات متحده، چندین کشور دیگر نیز به این جنگنده افسانه ای متکی هستند. در ادامه، برخی از مشتریان خارجی فالکون و نحوه سفارشی سازی ناوگانشان آمده است:

رو به آینده، ارتقاء Block 70/72 “Viper” با محوریت رادار AN/APG-83 SABR AESA، معماری باز و رایانه های مأموریتی مدرن، جریان قدرتمندی از صادرات را هدایت خواهد کرد. قراردادها و سفارش های اخیر برای این جنگنده از کشورهای بحرین، بلغارستان، اردن، اسلواکی، تایوان، آرژانتین و دیگر کشورهاست.

در همین حال، فالکون های دست دوم اهدایی از سوی شرکای ناتو در اوکراین به پرواز درمی آیند و کشورهایی مانند رومانی، پرتغال و سایر کاربران اروپایی، نسخه های قدیمی را تا حد امکان به استاندارد وایپر نزدیک می کنند. علاقه فیلیپین، کلمبیا و برخی نیروی های هوایی آفریقایی نیز بر ترکیب بدون تاریخ مصرف فالکون از نظر قیمت مناسب، عملکرد و پتانسیل نوسازی آن تأکید دارد. با این سفارش ها و برنامه های نوسازی خارجی، داستان جهانی فالکون هنوز به پایان نرسیده و بال های آن سال ها همچنان در آسمان ها فرمانروایی خواهند کرد.

خانواده F/A-18 ساخت مک دانل داگلاس/بویینگ، از مدل های اصلی A/B/C/D Hornet گرفته تا نسخه های بزرگ تر E/F Super Hornet و EA-18G Growler، از سال 1983 ستون فقرات هوانوردی ناونشین آمریکا و متحدانش بوده است. در بازه زمانی 1978 تا 2020، بیش از 2,100 فروند از خانواده هورنت تولید شد که بر عرشه ناوهای هواپیمابر و در نیروهای هوایی جهان خدمت کرده اند.

در سال 2025، حدود 820 فروند از این هواپیماها همچنان در خدمت فعال هشت کشور باقی مانده اند؛ از هورنت های قدیمی که در انتظار بازنشستگی هستند گرفته تا سوپر هورنت هایی که هنوز از طریق آخرین خطوط تولید بویینگ، با برنامه تحویل تا اواخر 2025، به دست مشتریان می رسند.

در حالی که خط تولید F/A-18 در شرکت بویینگ تا سال 2027 به تحویل های نهایی خود نزدیک می شود، چندین کشور همچنان هم نسخه های قدیمی هورنت و هم گونه های جدیدتر سوپر هورنت را به کار می گیرند. استرالیا، کانادا، فنلاند، اسپانیا، مالزی و سوییس هنوز به مدل های اورجینال F/A-18A/B و C/D متکی هستند، در حالی که کویت و استرالیا و البته ایالات متحده، نسخه های پیشرفته تر F/A-18E/F Super Hornet را نیز در خدمت خط مقدم دارند.

وضعیت اسپانیا، پیچیدگی تعامل بین آرزوهای خرید و سیاست های صنعتی را برجسته می کند: مادرید در سال 2025 برنامه خرید F-35B را کنار گذاشت و تصمیم گرفت بودجه را به سمت Eurofighter Typhoon هدایت کند و منتظر سامانه آینده FCAS بماند، که این تصمیم باعث شد ناو هلیکوپتربر آبی-خاکی Juan Carlos I بدون جایگزین VTOL برای AV-8B Harrier های بازنشسته باقی بماند.

با نگاهی به آینده، صادرات جنگنده های آمریکایی به ظرفیت صنعتی، پشتیبانی آمادگی رزمی و تغییرات در چشم انداز تهدیدها بستگی خواهد داشت. موج برنامه های رقیب مانند FCAS در اروپا، J-35 در چین و Su-57 در روسیه، فشار رقابتی را افزایش می دهد.

صادرکنندگان باید مجوزهای صادرات، تعهدات جبرانی (offset) و ریسک های امنیت سایبری را مدیریت کنند. در همین حال، خریداران کل هزینه چرخه عمر را می سنجند: خرید جنگنده های نسل پنجم با پنهانکاری پیشرفته در برابر جنگنده های پرکار نسل چهارم با هزینه خرید پایین تر. رشد اخیر 29 درصدی در تأیید فروش تسلیحات توسط وزارت خارجه آمریکا، همچنان نشان دهنده تقاضای قوی برای جنگنده های ساخت این کشور است، اما بر نیاز به دیپلماسی محتاطانه و تاب آوری زنجیره تأمین نیز تأکید دارد.

کارشناسان پیش بینی می کنند که تا سال 2030، بازار جنگنده ها به ارزشی بیش از 60 میلیارد دلار در سال برسد و فناوری هایی چون هوش مصنوعی، همراه های بدون سرنشین و هوانوردی رزمی شبکه محور نیازها را دگرگون کنند. با این حال، در حال حاضر، F-35، F-15EX، F-16 و F/A-18 همچنان ستون فقرات توان هوایی کشورهای همسو با غرب باقی مانده و تضمین می کنند که طراحی و پشتیبانی صنعت هوانوردی ایالات متحده دهه ها آسمان های اروپا تا هند-پاسیفیک را در کنترل خود داشته باشد.