ابراهیم متقی در یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: مقدمات تنظیم و امضای توافق راهبردی ایران و روسیه در 17 ژانویه 2024 و در روند دیدار رییس جمهور پزشکیان از مسکو فراهم شد. توافق یاد شده بر ضرورت هایی از جمله: حسن همجواری ، دوستی و تلاش برای تامین منافع مشترک دو کشور تاکید داشته است. توافق راهبردی ایران و روسیه در روز پنجشنبه مورخ 10 مهر ماه 1404 در شرایط عملیاتی و اجرایی قرار گرفت. لاوروف وزیر امور خارجه روسیه در مورخ 2 اکتبر 2025 بر ضرورت اجرایی شدن توافق یاد شده تاکید داشت.

اجرای این توافق در شرایطی که امریکا و اروپا از سازوکارهای اسنپ بک برای اعاده تحریم های شورای امنیت علیه ایران بهره گرفته اند، موضوعی مهم و تعیین کننده برای کاهش فشارهای اقتصادی و راهبردی علیه ایران می باشد. هم اکنون می توان این پرسش را مطرح کرد که آیا اجرایی شدن قرارداد جامع همکاری راهبردی ایران و روسیه می تواند مانع کنش عملیاتی جدید امریکا و اسراییل علیه ایران باشد؟ پرسش دوم آن است که اگر امریکا و اسراییل موج جدیدی از اقدام نظامی علیه ایران را سازماندهی کردند و بار دیگر ایران در معرض تهدیدات نظامی دشمن قرار گرفت، روسیه از چه سازوکارهایی برای تحقق دفاع مشروع از سوی ایران بهره می گیرد؟ پرسش سوم را می توان در ارتباط با اثربخشی پیمان جامع همکاری برای سنجش اراده تاکتیکی ، تحرک عملیاتی و کنش متقابل روسیه در برابر سیاست تهاجمی اسراییل و امریکا مطرح نمود.

1. ضرورت های عملگرایی تاکتیکی ایران برای ائتلاف سازی در فضای تهدیدات امنیتی

ایران در شرایط تهدیدات امنیتی تصاعدیابنده قرار دارد. اگرچه جنگ 12 روزه با درخواست آتش بس اسراییل و امریکا در وضعیت تعلیق قرار گرفت، اما واقعیت آن است که هنوز بسیاری از نشانه های تهدید علیه ایران وجود دارد. مقابله با تهدیدات نیازمند بهره گیری از عملگرایی تاکتیکی است. یکی از شاخص های اصلی عملگرایی تاکتیکی را می توان در اجرای قرارداد اجرای همکاری راهبردی ایران و روسیه مورد توجه قرار داد؛ پیمانی که می تواند از قابلیت لازم برای بهینه سازی ساختار دفاعی و تاکتیکی ایران برخوردار شود.

اجرا و عملیاتی سازی قرارداد جامع همکاری ها از این جهت اهمیت دارد که زمینه ائتلاف سازی تاکتیکی در روابط ایران و روسیه را فراهم می سازد. کشورهای اتحادیه اروپا و ایالات متحده به همراه ترکیه، بر ضرورت اعمال محدودیت های اقتصادی علیه ایران تاکید داشته و در این ارتباط بسیاری از منابع اقتصادی و راهبردی ایران را در وضعیت توقیف و مسدودسازی قرار داده اند. ایران برای عبور از چنین تهدیداتی، نیازمند کسب حمایت متحدانی است که از قدرت موثر برای بی اثرسازی تحریم های اقتصادی برخوردار باشند. اجرای این توافق با ضرورت های موازنه تهدید پیوند داشته و می تواند شرایط لازم برای ائتلافی با قدرت متوسط در جهت تحقق راهبرد بقا برای جمهوری اسلامی را به وجود آورد. هرگونه سازوکار همکاری جویانه مبتنی بر موازنه تهدید ایران و روسیه می تواند ضریب مقاومت جمهوری اسلامی در برابر یکجانبه گرایی ستیزه جویانه امریکا را به میزان قابل توجهی کاهش دهد.

ایران همواره تلاش داشته است تا امنیت خود را از طریق سازوکارهای دفاعی و همکاری جویانه ارتقا دهد. ضرورت اجرای این امر در دورانی که هنوز سایه جنگ و کنش عملیاتی امریکا و اسراییل علیه ایران وجود دارد، به عنوان موضوعی اجتناب ناپذیر محسوب می شود. اجرای توافق راهبردی ایران و روسیه می تواند اهداف مشترکی را در روابط دو کشور منعکس سازد. ایران و روسیه همواره در تبیین راهبردهای منطقه ای و بین المللی خود بر نشانه هایی از ساختار چند قطبی و ضرورت های موازنه قدرت در برابر انگاره معطوف به یکجانبه گرایی تهاجمی دونالد ترامپ تاکید داشته اند. در این ارتباط هرگونه همکاری تاکتیکی ایران با روسیه یا برخی دیگر از قدرت های بزرگ می تواند نشانه هایی از ظهور محور مقاومت در برابر یکجانبه گرایی تاکتیکی و راهبردی امریکا را به وجود آورد.

2. ماهیت و ضرورت اجرای قرارداد جامع همکاری ایران و روسیه

هرگونه همکاری دفاعی و تاکتیکی را می توان تابعی از ضرورت های امنیت ملی کشورها در محیط منطقه ای و سیاست بین الملل دانست. در شرایطی که خوداتکایی تاکتیکی قادر به پاسخگویی به اقدامات و منازعه پرشدت در برابر تهدیدات نمی باشد، بنابراین طبیعی است که جمهوری اسلامی برای کنترل تهدیدات و کاهش ضریب منازعات نیازمند بهینه سازی روابط خود با قدرت های بزرگ به ویژه روسیه جهت تقویت فرآیند بازدارندگی و محدودسازی امکان جنگ خواهد بود. اگر ائتلاف سازی ماهیت تاکتیکی و اجرایی داشته باشد، در آن شرایط هرگونه کنش امریکا در قالب دیپلماسی اجبار و سیاست محدودسازی و فشار به گونه اجتناب ناپذیر با واکنش هایی روبه رو می شود.

واقعیت آن است که پیمان همکاری های جامع ایران و روسیه اولا ماهیت تدافعی دارد، ثانیا با ضرورت های موازنه تهدید بازیگر مهاجم هماهنگی و همبستگی خواهد داشت و ثالثا از قابلیت لازم برای گسترش سطح همکاری های اقتصادی و تکنولوژیک برخوردار است. همکاری های تاکتیکی ایران و روسیه می تواند زمینه لازم برای سنگربندی تاکتیکی در برابر اقدامات تهاجمی اسراییل و امریکا را به وجود آورد. روسیه در شرایطی به کنش همکاری جویانه تاکتیکی با ایران مبادرت نمود که هزینه های چنین اقدامی برای روابط آن کشور با امریکا و اروپا پرمخاطره خواهد بود. در این شرایط، بسیاری از متحدین امریکا که در دوره جدید ریاست جمهوری دونالد ترامپ در وضعیت ارعاب قرار گرفته اند، تلاش دارند تا خود را با سیاست های رییس جمهور امریکا تطبیق دهند.

واقعیت های موجود سیاست بین الملل بیانگر وضعیتی می باشد که بسیاری از واحدهای سیاسی اروپایی و حتی قدرت های بزرگ از سیاست تهاجمی ترامپ حمایت به عمل می آورند. این گروه از کشورها راهبرد سازش و دنباله روی از سیاست های ترامپ را در دستور کار قرار داده و در نتیجه ایران را با فشارهای اقتصادی و تهدیدات امنیتی پرشدت روبه رو می سازند. در شرایط موجود تاریخی، بسیاری از واحدهای سیاسی تمایلی به انجام همکاری های اقتصادی، تاکتیکی، عملیاتی و راهبردی با ایران ندارند.

ایران پس از جنگ 13 ژوئن 2025 در وضعیت تهدید امنیتی قرار دارد. اگرچه هم اکنون جنگ 12 روزه اسراییل و امریکا علیه ایران در وضعیت آتش بس قرار دارد، اما هیچ نشانه ای از پایان تهدیدات امنیتی علیه ایران مشاهده نمی شود. سیاست امریکا در ارتباط با جمهوری اسلامی مبتنی بر ابهام تاکتیکی بوده و این امر به منزله تداوم چالش های امنیتی ایران در حال گذار خواهد بود. عبور از چالش های امنیتی نیازمند بهره گیری از سازوکارهای کنش تاکتیکی و همچنین راهبرد بقا می باشد.

3. پیامدهای تاکتیکی اجرای پیمان جامع همکاری های ایران و روسیه

اجرای قرارداد جامع همکاری های راهبردی ایران و روسیه در اکتبر 2025 با ضرورت های کنش عملگرایانه در سیاست خارجی ایران و همچنین شاخص های مربوط به راهبرد بقا هماهنگی و همبستگی دارد. راهبرد بقا دارای 3 شاخص بنیادین ائتلاف سازی ، خودیاری و مقاومت و دیپلماسی عملگرایانه در فضای منطقه ای و بین المللی خواهد بود.

اجرای این توافق به گونه اجتناب ناپذیر با ضرورت های راهبردی ایران برای مقابله و خنثی سازی تهدیدات پایان ناپذیر و تصاعدیابنده امریکا همگون می باشد. بسیاری از نشانه های تاکتیکی و فرآیندهای منطقه ای بیانگر این واقعیت است که ایران و روسیه در فضای تهدیدات ژئوپلیتیکی و راهبردی مشترک قرار دارند. بنابراین ضرورت های راهبردی دو کشور ایران و روسیه ایجاب می کند که از شاخص های مربوط به سیاست سد نفوذ و سنگربندی تاکتیکی در برابر یکجانبه گرایی امریکا استفاده نمایند. تحقق و اجرای هرگونه سنگربندی تاکتیکی صلح آمیز نیازمند ایجاد نشانه هایی از همبستگی و همکاری ایران و روسیه برای خنثی سازی دیپلماسی اجبار امریکا و بی اثرسازی دنباله روی تاکتیکی تروییکای اروپایی در جهت اعاده تحریم های سازمان ملل علیه ایران می باشد.

اجرای این تحریم ها به گونه اجتناب ناپذیر چالش های امنیتی جدیدی را برای ایران، روسیه و چین به وجود می آورد. هرگونه ائتلاف سازی و کنش تاکتیکی ایران در محیط منطقه ای بدون توجه به سازوکارهای حمایتی روسیه و چین، نتیجه مطلوب امنیتی نخواهد داشت. برگزاری اجلاسیه شانگهای در پکن، فرصت مناسبی برای ایران بود تا بتواند از سازوکارهای کنش ارتباطی موثر، مطلوب و دقیق تری برای ارتقای سطح همکاری ها و جلب حمایت چین و روسیه استفاده نماید. الگوی کنش ارتباطی ایران با چین و روسیه را می توان محور اصلی ائتلاف سازی تاکتیکی در شرایط بحران و چالش های امنیتی دانست.

در فرآیند گسترش بحران های تصاعدیابنده منطقه ای علیه ایران، کشورهای چین و روسیه از قابلیت موثری برای میانجیگری و سازوکارهای مدیریت بحران جهت کاهش تضادهای امنیتی امریکا و اسراییل علیه ایران برخوردارند. اسنپ بک را می توان به عنوان یکی از نشانه های اصلی سیاست امنیتی کشورهای اروپایی دانست که زمینه لازم برای محدودسازی قدرت ایران در فضای بحران و منازعه منطقه ای را به وجود آورده و تشدید می کند. هرگونه فشار تاکتیکی علیه ایران به گونه اجتناب ناپذیر نقش موثری در ارتقا و تصاعد چالش های امنیتی جدید در محیط منطقه ای ایفا می کند.

روسیه به مثابه قدرت بزرگ جهانی بعد از ارسال نامه اروپا معطوف به برگشت پذیری تحریم های قطعنامه 2231 درصدد برآمد تا با سیاست معطوف به محدودسازی قدرت فراساختاری امریکا مقابله نموده و چنین انگاره ای را به عنوان بخشی از سازوکارهای فراقدرت امریکا که نظم و موازنه جهانی را تحت تاثیر قرار می دهد، محدود سازد. در این فرآیند، پوتین و لاوروف از کنش حمایتی ایران بهره گرفته و در قالب اجرای قرارداد جامع همکاری ایران و روسیه تلاش نمودند تا زمینه تداوم موازنه در قابلیت اثربخشی بازیگران منطقه ای از جمله ایران حفظ شود.

4. شرایط و عوامل اثربخش در اجرای پیمان همکاری های راهبردی ایران و روسیه

هرگونه کنش عملیاتی روسیه در حمایت از ایران نیازمند اراده تاکتیکی رهبران سیاسی روسیه است. توضیح آنکه روسیه در شرایط موجود با نشانه هایی از تهدید امنیتی روبه رو بوده و به نوعی درگیر جنگ در اوکراین می باشد. بسیاری از کشورهای اروپایی برای محدودسازی قدرت روسیه در اوکراین از سازوکارهای کنش حمایتی بهره گرفته و به گونه ای روسیه را درگیر جنگ منطقه ای تصاعدیابنده نموده اند؛ منازعه ای پر دامنه که در قالب سازوکارهای جنگ نیابتی و جنگ کم شدت قرار گرفته است. هرگاه قدرت های بزرگ درگیر جنگ های منطقه ای نیابتی می شوند، طبیعی است که بخشی از قابلیت و اثربخشی خود را از دست می دهند.

روسیه در سال های دهه 1980 در فضای جنگ کم شدت امریکا قرار گرفت. در روند جنگ کم شدت امریکا و اروپا، نیروی نظامی روسیه بخشی از قابلیت های دفاعی و تاکتیکی خود را از دست داد. تداوم بحران و جنگ روسیه و اوکراین می تواند چالش های پرمخاطره ای را برای تمامی بازیگران درگیر به وجود آورد. اگرچه از زمان شکل گیری جنگ اوکراین در حدود سه سال سپری شده است، اما نشانه ای از اثربخشی شکل بندی های ساختاری موازنه قدرت در محیط منطقه ای مشاهده نمی شود. جنگ های پر دامنه و فرسایشی عموما برای قدرت های بزرگ پر مخاطره خواهد بود.

نتیجه

٭ ضرورت های دفاع هوشمند ایجاب می کند که ایران برای مقابله با تهدیدات از سازوکارهای همکاری و ائتلاف برای مقابله با تهدیدات استفاده کند.

٭ واقعیت های سومین دهه قرن 21، نشانه هایی از بحران تصاعدیابنده را منعکس می سازد. در چنین شرایطی، هرگونه کنش تاکتیکی ایران نیازمند بهره گیری از سازوکارهایی است که زمینه مشارکت منطقه ای و جهانی را از طریق ائتلاف و همکاری های سازنده بین المللی برای مقابله با تهدیدات فراهم آورد.

٭ روسیه یا سایر قدرت های بزرگ در شرایطی از ایران برای امنیت سازی منطقه ای بهره می گیرند که از اراده و قابلیت تاکتیکی مناسب برای مقابله با تهدیدات برخوردار باشد. چنین نشانه هایی را می توان در روند جنگ 12 روزه مشاهده نمود.

٭ هویت ایرانی در روند جنگ 12 روزه توانست قدرت خود را بازیابی نموده و نشان دهد که برای مقابله با تهدیدات قادر خواهد بود تا سطح جدیدی از منازعه را برساخته سازد.

٭ اثربخشی هرگونه پیمان راهبردی در شرایطی حاصل می شود که ماهیت موسع و چندجانبه داشته باشد. در شرایطی که روسیه ریاست دوره ای شورای امنیت سازمان ملل را عهده دار است، هرگونه کنش عملیاتی علیه جمهوری اسلامی با واکنش روسیه روبه رو خواهد شد.

٭ روسیه در اکتبر 2025 فرصت مناسبی دارد تا زمینه صلح سازی منطقه ای را از طریق بازتولید موازنه قدرت فراهم سازد. هرگونه وقفه تاکتیکی یا تاخیر در امور می تواند چالش های امنیتی بیشتر و فراگیرتری را علیه جمهوری اسلامی به وجود آورد.

٭ راهبرد روسیه در کنش همکاری جویانه با ایران، ماهیت قانونی، دفاعی و صلح جویانه دارد. روسیه تلاش دارد تا سازوکارهایی شکل گیرد که الگوی کنش رفتاری امریکا قانونمند و متناسب با منشور ملل متحد باشد، در حالی که امریکا همواره نشانه هایی از یکجانبه گرایی را در دستور کار خود قرار داده است.

٭ تاریخ روابط بین الملل به ویژه در سال های پس از جنگ دوم جهانی بیانگر این واقعیت است که امریکا هرگونه کاربرد قدرت نظامی را برای خود مشروع می داند. مشروعیت جنگ در اندیشه و تفکر امریکا رابطه مستقیم با معادله قدرت دارد.

٭ در اندیشه امریکایی هرگونه کاربرد قدرت می بایست منجر به تسهیل فرآیندهای سیاست خارجی شود. دونالد ترامپ از ابزار نظامی برای تسهیل روندهای سیاست خارجی بهره گرفته و این امر منجر به ظهور نشانه هایی از جنگ دایمی و منازعه پر مخاطره برای بسیاری از کشورها شده است.

٭ ارتقای سطح همکاری های ایران با روسیه و چین می تواند ضریب قدرت ملی ایران در شرایط ابهام امنیتی و تهدیدات در حال گسترش را افزایش دهد. هرگونه همکاری دفاعی و تاکتیکی ایران با قدرت های بزرگ در شرایط تهدیدات پرمخاطره را می توان به عنوان تلاشی برای صلح سازی، امنیت سازی و کنترل تهدیدات نوظهور دانست.