پدر عمر و عثمان که مهر امسال از ثبت نام در مدرسه جا مانده اند، خود را خاک معرفی می کند. شناسنامه یا به قول خودش سه جلد که ندارد که در آن اسمی برایش نوشته شده باشد و براساس آن، او را صدا بزنند اما از آنجایی که همه به خاک بر می گردیم، می گوید: دوست دارم خاک صدایم کنند. او یکی از بی شمار پدران سیستان و بلوچستانی است که از اواخر شهریور امسال متوجه شد که دیگر مدرسه فرزندانش را ثبت نام نمی کند.

به گزارش اعتماد، مسوولان مدرسه ای که تا سال قبل بچه ها در آن درس می خواندند او را خواسته و پرونده بچه ها را به دستانش داده و به او گفته اند: شرمنده نمی توانیم ثبت نامشان کنیم. حال پدر این روزها خراب است و از خجالت توی چشم های بچه ها نگاه نمی کند چون هر بار که نگاه کند بچه ها می پرسند: بابا چرا ما را ثبت نام نکردند؟ و او نمی داند که چطور باید پاسخ این سوال را برایشان شرح دهد.

تقریبا از مهرماه سال 1396 با دستورالعمل های وزارت آموزش و پرورش، شرایط برای افراد بدون شناسنامه این طور بود که با مراجعه به فرمانداری و استانداری سیستان و بلوچستان یا سایر نهادهای مسوول و ناظر، به واسطه خوداظهاری، نامه دریافت کرده و با تحویل آن به مدرسه می توانستند کودکانشان را ثبت نام کنند اما مهر امسال به خاطر شرایط خاصی که از خردادماه به واسطه جنگ دوازده روزه پشت سر گذاشتیم، سخت گیری ها برای ثبت نام کودکان فاقد شناسنامه بیشتر شد. در واقع نگاه حاکمیت محدود کردن حضور اتباع غیرمجاز افغانستانی است که بدون مدارک هویتی از سال های قبل به ویژه در دوره ابراهیم رییسی بدون ضابطه وارد ایران شدند اما حالا به واسطه این نگاه، عده زیادی از کودکان بدون شناسنامه که هویت ایرانی دارند هم از تحصیل جا مانده اند.

مرزنشینان سیستان و بلوچستان که با پاکستان و افغانستان همسایه اند، از سال ها پیش با بی شناسنامگی مواجهند، آن ها نه تنها در این استان که در 4 استان دیگر ازجمله خراسان، گلستان، کرمان و آذربایجان غربی هم حضور دارند و دولت ها تاکنون نتوانسته اند برای رفع مشکل آن ها چاره ای بیندیشند.

آمار شفافی هم درباره آن ها وجود ندارد و هر چه که هست همان اظهارنظر مسعود رضایی، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس در سال 1402 است که گفته بود، طبق شنیده ها یک میلیون بی شناسنامه در کشور وجود دارد که بیش از 400 هزار نفر از این تعداد کودک و 4500 نفر از آن ها نیز در استان سیستان و بلوچستان زندگی می کنند.

این آمار البته از نظر او تایید نشده بود و حالا مخصوصا با گذشت دو سال از آن احتمالا میزانش جابه جا شده است اما در اصل ماجرا هیچ تاثیری ندارد. آرزوی تمام آن مرزنشینان یا افرادی که حاصل ازدواج مادر یا پدر ایرانی با اتباع بیگانه اند یا نه به واسطه ناآگاهی یا سهل انگاری والدین یا جدشان بی شناسنامه مانده اند فعلا تنها یک چیز است: داشتن شناسنامه. داشتن شناسنامه یعنی داشتن حق تحصیل که در واقع جزو حقوق اولیه انسان هاست.

این حق در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل 30 به رسمیت شناخته شده است و دولت را موظف می کند وسایل آموزش و پرورش رایگان را تا پایان دوره متوسطه برای همه فراهم کرده و به گسترش آموزش عالی رایگان تا حد خودکفایی کشور بپردازد.

این حق برای همه شهروندان، بدون تبعیض جنسیتی، زبانی، نژادی، یا قومی، تضمین شده است. اما ماجرا تنها این نیست، چراکه طبق تازه ترین سخنان مرضیه وحید دستجردی، دبیرستاد ملی جمعیت مادران بدون شناسنامه، حتی از دریافت کارت امید مادران (مشوق فرزندآوری) باز می مانند. ماجرا مانند یک سیکل معیوب است که از سال ها قبل تکرار می شود و به نظر می رسد که در این زنجیره، تحصیل کودکان یکی از مهم ترین حلقه های آن باشد.

پدر عمر و عثمان حالا سه تا دختر دارد و پنج تا پسر. بزرگ ترین پسرش متولد 73 است و دخترانش هم 16.17 و 18ساله هستند. جز عمر و عثمان که سرانجام ازاواسط دهه 90 به واسطه سیاست های مبتنی بر عدالت آموزشی توانستند بدون شناسنامه در مدرسه ثبت نام کنند و درس بخوانند هیچ کدامشان به مدرسه نرفته اند. پدر عمر و عثمان هم به مدرسه نرفته است و فقط به واسطه نهضت سوادآموزی خواندن و نوشتن را به شکل دست و پا شکسته یاد گرفته است.

البته تمام برادر و خواهران او شناسنامه دارند اما به اعتماد می گوید نامادری اش باعث شده که از داشتن شناسنامه باز بماند. خیلی کودک بود که مادرش فوت کرد، تقریبا چهار یا پنج ساله بود که پدر دوباره ازدواج کرد و همسر دوم پدر شد، نامادری. فقط من از همسر اول پدرم هستم. متاسفانه نگذاشتند که من به جایی برسم. بعد از اینکه مادرم فوت کرد با نامادری بزرگ شدم. کسی که با فقر و نامادری زندگی کند، زندگی برایش جهنم می شود.

متولد سال 52 است و خود تعمیرکار موتور بوده اما حالا دیگر توان کار کردن ندارد و سه پسر بزرگش که گچ کار و کارگرند، خرجش را می دهند: آن ها هم فاقد شناسنامه بودند، بنابراین نتوانستند درس بخوانند و اگر مدارکم را ندهند وقتی بچه هایم بچه دار هم شوند بچه هایشان بدون شناسنامه می مانند و این موضوع همین طور نسل اندر نسل ما ادامه پیدا خواهد کرد. ما همین دو تا را توانستیم بفرستیم مدرسه که حالا اینها را هم نمی گذارند. دخترانم هم به همین دلیل نتوانستند درس بخوانند البته در مسجد چیزهایی یاد گرفتند.

نام فامیل پدرش، شه بخش بوده بنابراین الان برادرانش هم همین نام خانوادگی را دارند و خودش هم اگر مدارک هویتی اش را بگیرد باید همین نام فامیل برایش به کار برده شود. او این سال ها برای اینکه بتواند هویت خود را به دست آورد و جزو یکی از وراث پدرش محسوب شود به پزشکی قانونی و دادگاه رفته و اقداماتی هم برای انحصار وراثت انجام داده است، چراکه آن ها از بی شناسنامه بودن او سوءاستفاده کرده و ملک پدر را بدون آنکه سهم ارثش را بدهند، میان خودشان تقسیم کرده اند.

شاکی شدم و به شورای حل اختلاف هم رفتم حالا البته یک برگه به من داده اند که بتوانم براساس آن شکایت کنم. به هر حال خانه پدری ام را که فروختند حق من را ندادند. ما برای ثبت نام دو پسر کوچکم سال های قبل با مادر بچه ها یعنی همسرم به فرمانداری می رفتیم مدارک او را می گرفتند و از من هم اثرانگشت می گرفتند و بعد می رفتیم مدرسه و آن ها را ثبت نام می کردیم. امسال هم خودشان را برای مدرسه آماده کرده بودند، یکی از آن ها کلاس چهارم است و دیگری باید می رفت کلاس هفتم.

البته از شما چه پنهان عمر و عثمان خود را از نظر روحی برای مدرسه آماده کرده بودند که درس بخوانند و چیزهای جدید یاد بگیرد تا به قول پدرشان درآینده بتوانند همه چیز را درست ببینند اما به خاطر فقر، هنوز نتوانسته بودند مثلا کتاب و دفتر جدید بخرند، جامدادی و کیف و کفش نو پیشکش. با این حال آن ها دوست دارند مدرسه بروند و هم پدر دوست دارد بچه هایش درس بخوانند.

دخترانش هم علاقه زیادی به تحصیل داشتند یکی، دو سال قبل هم یک کلاس نهضتی در محله شان راه افتاد و یک خانم معلمی به عنوان داوطلب آمد که به دختران درس بدهد، حتی کتاب و دفتر هم به آن ها دادند اما پس از چند روز کلاس تعطیل شد.

خانم معلم خیلی زحمت کشید و عرضه اش از صد تا مرد بیشتر بود اما متاسفانه نشد. حالا هم شرایط جور شود دخترها از خدایشان است درس بخوانند. ظاهرا آموزش و پرورش تحصیل به این شیوه را قبول نکرده بود حتی وقتی پدر عمر و عثمان چند باری به آموزش و پرورش رفت تا بلکه راضی شوند دخترها در همان کلاس نهضت درس بخوانند اما به او گفتند: ما اصلا چنین بخشنامه ای نداریم.

از او می پرسم که چرا این قدر دوست دارید دخترها و پسرها درس بخوانند؟ پاسخ این است: خودتان ببینید، یک کور بهتر است یا یک بینا؟ کسی که چشم ندارد باید 10 نفر دستش را بگیرند. چه کسی نمی خواهد دختران و پسرانش درس بخوانند؟ من سوادی ندارم و در تجربه دیدم کسانی که سواد ندارند در زندگی، کار، خیابان و حتی در دادگاه حقوق خود را نمی فهمند. خودم که درس نخوانده ام الان از حدود 10سال پیش یک گوشه افتاده ام و منتظرم برایم کاری کنند اما اگر من سواد داشتم حقوقم رعایت می شد و حقوق بچه هایم هم همین طور.

زن ها اگر سواد نداشته باشند بیشتر از همه در آسیب هستند. طرف را می بینید که چهار تا زن دارد اما چرا؟ پدران ما مثلا چهار تا زن گرفتند، اسباب بازی که نیست می خواهید با آن ها زندگی کنید. اگر این زن سواد داشته باشد کجا این موضوع را قبول می کند که زن دوم، سوم یا چهارم کسی شود باید مسوولان روی این موارد کار کنند.

حالا اما اگر من بخواهم از بچه هایم عکس بگیرم اصلا نمی توانم در چشم هایشان نگاه کنم. من شرمم می آید به چشمان آن ها نگاه کنم. چه کسی دوست دارد پسرش بدبخت باشد. خدا شاهد است که از خانه بیرون آمدم و تک و تنها یک گوشه شکستم. اگر بچه هایم نبودند خودم را می زدم زیر ماشین. مرگ بدتر از این زندگی برای من است. وقتی بچه های من این طور ناراحتند دیوانه می شوم. خودم گرفتارم آن ها هم.

اولین خشت ما با غم و غصه و بدبختی گذاشته شد کاش ازدواج نمی کردم. شرمم می آید الان بچه 10ساله من را با گریه نگاه می کند و می گوید بابا چرا نمی ذارن در مدرسه ثبت نام کنم. گفتم: نمی دانم باباجان ما لابد کافریم.

گوش شنوایی برای این حرف ها باشد خوب است. باور کنید خسته شدیم این قدر که در این سال ها به ما بد و بیراه گفتند و کنایه از فامیل شنیدیم. امروز هم که از خانه آمدم بیرون دلم سنگین بود فکر می کردم دنیا خراب است.

پدر عمر و عثمان البته در این چند روز بیکار ننشسته و چندین بار به آموزش و پرورش، اطلاعات، فرمانداری و ثبت احوال و استانداری رفته. هنوز جواب قطعی نگرفته و فعلا در همین حد به او قول داده اند که شنبه، سیستم ثبت نام برای آن ها هم باز می شود و می توانند بچه ها را ثبت نام کنند. یک هفته است که خانه ما قیامت شده است. بچه ها شب و روز گریه می کنند.

10 روز مانده بود به مهر ماه به ما گفتند، بیایید پرونده شان را ببرید، نمی توانیم ثبت نامشان کنیم. من که سایت ثبت نام را بلد نیستم خودشان از مدرسه تماس گرفتند. به ما گفتند؛ فرمانداری به ما بگوید ما ثبت نام می کنیم اگر نگوید نمی توانیم. چند بار رفتم و برگشتم و درنهایت گفتند شنبه سایت باز می شود و حالا منتظریم ببینیم چه می شود.

او معتقد است تمام کسانی که حالا بدون شناسنامه مانده اند چوب ندانم کاری دیگران را می خورند: بزرگ های قبیله ما مقصر بودند و در واقع به ما ظلم شد الان هم به دخترها و به پسرهایمان ظلم می شود.

در روزهای قبل تصاویر و ویدیوهایی از کودکان مدارس مختلف در این استان منتشر شد که به دلیل محرومیت از تحصیل پشت کلاس های درس گریه می کردند درحالی که کیف مدرسه به دوش داشتند. یکی از رسانه های استانی هم گزارش داده بود که این کودکان در سال های قبل بدون مشکل در این مدرسه درس می خواندند اما امسال بنا به دستور جدید آموزش و پرورش، مدیران موظف شده اند که از کودتان فاقد شناسنامه جلوگیری کنند.

یکی از این کودکان دختربچه ای است که صدایش در صفحه رضا بلوچ از فعالان منطقه منتشر شده است: امروز سه شنبه است. از روزی که مدرسه شروع شده ما فقط می ریم و میایم. 250 نفر به خاطر شناسنامه. چرا ما نمی تونیم درس بخونیم. این را همه جا پخش کنید. به مسوولان همه جا پخش کنید که فقط به خاطر شناسنامه کوچیک نمی تونیم درس بخونیم. به علمای بلوچ هم بگویید به سفیدریش ها هم بگید که چرا ما نمی تونیم درس بخونیم؟ ما بلوچ هستیم و من یک دختر 11ساله هستم که امسال می خواستم به کلاس چهارم بروم.

رضا بلوچ هم در ویدیویی از خود که در صفحه اش منتشر شده از پیام حدود هزار نفر از خانواده ها تا 5-4 روز پیش خبر می دهد که فرزندانشان به واسطه نداشتن شناسنامه از مدرسه بازمانده اند. او می گوید: جناب آقای پزشکیان، وزیر کشور، آموزش و پرورش این تبعیض جدیدی است که در حق طفل های معصوم استان سیستان و بلوچستان شروع شده وآن ها را از مدارس بیرون کردند. می دانید که حدود یک میلیون نفر داریم که به آن ها شناسنامه نمی دهند و حالا بچه های آن ها را از مدرسه بیرون کردند. خواهش می کنم صدای ما را بشنوید.

من شماره واتس آپ خودم را در کانال گذاشتم؛ زابل تا چابهار هزار پیام برای من آمده است که بچه های ما را از مدرسه بیرون کردند و گریه می کنند.

در همین زمینه حسن بروشکی، مدیرکل پیشین آموزش و پرورش استان سیستان و بلوچستان می گوید: تا سال گذشته کودکانی که شناسنامه نداشتند ثبت نام می شدند اما امسال کمی سخت گرفته اند. تا سال قبل استانداری و فرمانداری به آن ها نامه می داد و از این طریق ثبت نام می شدند اما حالا احتمالا این ادارات دیگر برخی از آن ها را معرفی نمی کنند. متاسفانه برخی از این افراد -پدر و مادر یا فرزندانشان- برای ماندن در ایران مجوز ندارند و امسال به خاطر اتفاقاتی که پیش آمد کمی برای ثبت نام بچه ها سخت گرفته اند. او معتقد است که بیشتر این افراد افغانستانی و برخی هم پاکستانی هستند: ما بلوچی نداریم که مدارک هویتی نداشته باشند. این سخنان را البته سایر فعالان اجتماعی بلوچستان چندان تایید نمی کنند.

اسماعیل زهی یکی از همین فعالان اجتماعی ماجرا را این طور برای اعتماد توضیح می دهد: بحث مربوط به فاقدین به دو دسته تقسیم می شود: گروه نخست افرادی هستند که ایرانی بوده اما شناسنامه ندارند و گروه دوم اتباع خارجی هستند که موضوع آن ها مشخص است.

در سال های گذشته شرایط همکاری با آنان بهتر فراهم می شد متاسفانه امسال مشکلاتی به وجود آمده که موجب محرومیت برخی از این افراد از تحصیل شده است. براساس تصمیم گیری های اخیر قرار بر این بوده که موضوع از طریق استانداری و فرمانداری پیگیری و با صدور نامه های لازم به مدارس، امکان ثبت نام این دانش آموزان فراهم شود. با این حال، تا زمان حاضر دستورالعملی ازسوی آموزش وپرورش به مدارس ابلاغ نشده است. این تاخیر باعث نگرانی خانواده های زیادی شده است؛ چراکه اکنون بیش از 10 روز از آغاز سال تحصیلی جدید گذشته و خانواده ها نگران افت تحصیلی فرزندانشان هستند.

او می گوید که در سال های گذشته روند کار به شکل ساده تری انجام می شد به این صورت که معمولا استانداری یا فرمانداری، پیش از آغاز سال تحصیلی و براساس دستورالعمل های صادره، نامه ای صادر می کرد که براساس آن دانش آموزان می توانستند بدون مشکل ثبت نام کنند اما امسال این روند هنوز عملی نشده و قول های داده شده نیز تاکنون محقق نگردیده است.

این فعال بلوچستانی همچنین درباره شیوه های احراز هویت این کودکان هم توضیح می دهد: در سال های قبل به این شکل عمل می شد که ایرانی بودن کودکان از طریق تشکیل پرونده در ثبت احوال و اطلاعات موجود در آن، همچنین تاییدیه هایی که ازسوی بزرگان، والدین یا افراد معتمد محلی ارایه می شد، مشخص می گردید.

بر این اساس، ثبت نام آن ها با استناد به این اطلاعات انجام می پذیرفت. اما در سال جاری، با تغییر در سامانه های ثبت نام دانش آموزی و اتصال مستقیم آن ها به پایگاه های اطلاعاتی ثبت احوال، امکان دسترسی برای این گروه از دانش آموزان مسدود شده است، به همین دلیل، خانواده ها پس از مراجعه به مدارس متوجه عدم امکان ثبت نام فرزندان خود شدند. این مساله، در کنار تاخیر در صدور دستورالعمل رسمی، موجب سرگردانی و نگرانی جدی برای خانواده های مشمول این وضعیت شده است.

موضوع فاقدین شناسنامه و اتباع خارجی در حوزه آموزش وپرورش، پیچیدگی های فراوانی دارد که دکتر عظیم شه بخش، استاد دانشگاه و یکی از فعالان اجتماعی سیستان و بلوچستان درباره آن شرح می دهد: بخشی از این گروه، فرزندان خانواده های افغان یا دارای والدین مختلط (ایرانی-افغانی) هستند. اما در بسیاری از موارد، کودکان بلوچ در مناطق مختلف سیستان و بلوچستان نیز به دلیل بی توجهی والدین یاعدم اقدام در زمان مناسب، موفق به دریافت شناسنامه نشده اند.

معمولا این تصور وجود دارد که مشکل نداشتن شناسنامه تنها مربوط به خانواده هایی است که در مناطق مرزی زندگی می کنند و به دلیل شرایط خاص مرز و تردد، موفق به دریافت اسناد هویتی نشده اند. درحالی که واقعیت این است که در بسیاری از نقاط مرکزی بلوچستان نیز کودکانی وجود دارند که صرفا به دلیل عدم پیگیری والدین یا بی توجهی آنان، شناسنامه دریافت نکرده اند.

البته آمار دقیقی از اینکه چند نفر از این کودکان اتباع و چند نفر ایرانی و چند نفرشان امسال از ثبت نام جا مانده اند وجود ندارد اما این استاد دانشگاه معتقد است که فارغ از تابعیت یا وضعیت هویتی، کودکان نیازمند آموزش اند: به عنوان نمونه، چند سال پیش مواردی وجود داشت که با پیگیری فراوان و درخواست از مسوولان منطقه، موفق شدیم برای برخی از این کودکان مجوز موقت حضور در مدرسه را دریافت کنیم. در نتیجه، آن ها توانستند دوره ابتدایی را آغاز کنند، اما پس از مدتی ادامه تحصیل شان متوقف شد و از مدرسه بازماندند. این تجربه نشان می دهد که مشکل همچنان پابرجاست و نیازمند راه حل پایدار و قانونی است. از دیدگاه عدالت آموزشی، همه کودکان حق دارند حداقل مهارت های خواندن و نوشتن را بیاموزند.

پیچیدگی قوانین مهاجرت وعدم اصلاح آن طی سال های گذشته موضوع دیگری است که عظیم شه بخش از آن صحبت می کند: مساله مدارک هویتی در ارتباط مستقیم با حق حاکمیت کشور قرار دارد و این موضوع حتی درباره اتباع خارجی نیز صادق است. قوانین موجود در حوزه مهاجرت، تابعیت و پناهندگی در ایران بسیار قدیمی و ناکارآمد است؛ برخی از این مقررات به دوران رضاشاه بازمی گردد. با وجود گذشت دهه ها و تغییر شرایط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، این قوانین همچنان بدون اصلاح باقی مانده اند و متناسب با نیازهای روز به روزرسانی نشده اند.

انتظار اینکه با چنین قوانین قدیمی بتوان مشکلات پیچیده امروز را حل کرد، منطقی نیست. نظام حقوقی کشور باید متناسب با شرایط جدید مهاجرت، حضور اتباع خارجی و نیز وضعیت خاص افراد فاقد مدارک هویتی بازنگری شود. قوانین فعلی نه تنها پاسخگوی واقعیت های امروز جامعه نیستند، بلکه خود به عاملی برای ایجاد بحران و محرومیت گروهی از افراد، به ویژه کودکان، تبدیل شده اند.

بنابراین، ضروری است که بازنگری جامع در این قوانین صورت گیرد، چراکه ادامه اجرای مقررات کهنه، صرفا کنترل سطحی و ناکارآمدی را بر وضعیت موجود اعمال می کند و مانع دستیابی به راه حل های واقعی خواهد شد.

او در این باره مثالی هم دارد: دوستی در شهر شیراز دارم که خانواده اش خوشبختانه با مشکل اخراج یا ترک کشور مواجه نشده اند، زیرا براساس مدارکی که دراختیار دارند، امکان اقامت در ایران برایشان فراهم است. یکی از فرزندان این خانواده، متولد ایران و اصالتا اهل هرات افغانستان است. او همواره تاکید می کند که هیچ شناختی از افغانستان ندارد؛ در ایران به دنیا آمده و تمام زندگی اش در اینجا گذشته است.

این نوجوان موفق به اخذ دیپلم شده و از هوش و استعداد بالایی برخوردار است، اما به دلیل محدودیت های قانونی نتوانسته وارد دانشگاه شود و ناچار است در حرفه ای ساده مانند گچ کاری مشغول به کار باشد. خواهر او نیز با وجود اینکه موفق به اخذ مدرک لیسانس شده، درنهایت در یک فروشگاه مشغول به کار است؛ همانند بسیاری از جوانان ایرانی که ناگزیرند وارد بازار کار غیرمرتبط با رشته تحصیلی خود شوند.

عظیم شه بخش معتقد است که درهر صورت تبعات محرومیت از آموزش برای این کودکان دامنگیر حاکمیت می شود چون با توجه به شرایط فعلی، ممکن است یک جمعیت وسیع بی سواد وارد جامعه شود و نسل بعدی هم در صورت نداشتن آموزش های ابتدایی و مهارت های لازم، با مشکلات مشابه روبه رو خواهد شد.

فردی که بدون داشتن هیچ گونه مهارتی وارد جامعه شود، مشکلاتی به همراه خواهد داشت و این مشکلات نه تنها برای خود او، بلکه برای نسل های بعدی اش نیز استمرار خواهد یافت. این چرخه تکراری ادامه خواهد داشت و نه تنها به افزایش جمعیت بی سواد کمک خواهد کرد، بلکه موجب افزایش آسیب های اجتماعی و اقتصادی نیز خواهد شد.