در چهارمین نشست توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه های غیررسمی با موضوع بازنمایی هویت شهری در فضاهای عمومی که توسط شرکت بازآفرینی شهری ایران برگزار شد، به موضوع پیامد محرومیت مهاجران از حق شهر پرداخته و به این سوال پاسخ داده شد که اسلامشهر چگونه توانست به یک سکونتگاه خودانگیخته تبدیل شود؟

به گزارش دنیای اقتصاد، زهره دودانگه، دانش آموخته برنامه ریزی شهری با نقدی بر واژه سکونتگاه غیررسمی، آن را سکونتگاه های خودانگیخته نامید.

واژه سکونتگاه خودانگیخته را می توان برای اسلامشهر به کار برد و موضوع حق شهر را می توان در خلال شناخت اسلامشهر و سکونتگاه های حاشیه ای مورد استفاده قرار داد.بین دو واژه city و Urban باید تفاوت قائل شویم. City به معنای شهر که به مفهوم جامعه مدنی است و Urban شهر نوینی است که به نوعی مرکز گریزی در آن اتفاق می افتد.

در نتیجه این مرکزگریزی، حومه ها و حاشیه هایی در اطراف شهرها به وجود آمدند که جمعیت ها در آن پراکنده شدند و این پراکندگی جمعیت در فضا، منجر به تکه تکه شدن سبک زندگی شده و آن را تحت تاثیر قرار داده است. این موضوع، باعث محو شدن جامعه مدنی و به وجود آمدن اجتماعات خودگردان می شود.

براساس نظریه لوفور، اجتماعات خودگردان صورت های متفاوتی از سمن ها تا سکونتگاه های خودانگیخته می تواند داشته باشد که در واقع شکل گیری این اجتماعات ناشی از خلأیی است که در همدستی نهادهای دولتی و بخش خصوصی سرمایه داری به وجود آمده است.

با تمرکز صرف بر نهاد دولتی و بخش خصوصی، بخش عمومی و جامعه گم می شود، اما با توجه به اینکه نیازهای زندگی روزمره مردم محوناشدنی است و در فضای شهری جریان دارد، سکونتگاه های خودانگیخته به منظور پاسخگویی به این نیازها به وجود آمدند.

زیرا برنامه ریزان و دولت ها نگاهی انتزاعی به فضای شهری دارند و تا ماهیت شهر درک نشود، نمی توان در جهت طراحی آن دخالت کرد. در این نگاه انتزاعی، فضا ارزش مبادله ای پیدا کرده و زمین و مسکن به کالا تبدیل شده و در معرض خرید و فروش قرار می گیرند.

در محدوده سکونتگاه های غیررسمی یا همان خودانگیخته، مردم با توجه به نیاز به سرپناه، دست به عمل زده و خودشان برای خود سرپناهی را تهیه می کنند و همین موضوع منجر به جدا شدن از زندگی جمعی و حرکت به سمت زندگی منفرد می شود. بحث تناقضات را می توان در تاریخچه اسلامشهر جست وجو کرد.

در دهه 40، اسلامشهر به محل راه اندازی کارخانه های مونتاژی تهران تبدیل شد. استقرار کارخانه ها و همزمانی با اصلاحات اراضی منجر به جذب جمعیت زیادی از افراد به ویژه روستاییان به این محدوده صنایع تولیدی شد.

در عین حال، اولین طرح جامع تهران نیز در همان زمان تدوین و باعث محدود شدن حریم شهر شد که این موضوع، خود از مهم ترین تناقض ها است. یعنی جمعیتی که با هدف حضور در کارخانه ها و نقش داشتن در صنعت و اقتصاد ملی و داشتن سهمی در صنایع تولیدی، به این محدوده مهاجرت کردند، جایی در شهر نداشتند، زیرا شهر محدود شده بود و همین عامل پایه گذاری اسلامشهر بوده است.

درحالی که همچنان به عنوان یک سکونتگاه غیررسمی تلقی می شد و این تناقضات خود را در اینجا نشان داد. عمده نیروهای کار در کارخانه های اطراف تهران در جاده کرج و ساوه از اسلامشهر بوده که این تناقضات را می توان با توسعه حاشیه اسلامشهر همچون واوان مشاهده کرد که حاشیه شهری است که قبلا خود سابقه غیررسمی بودن به معنای متعارف کلمه را دارد.

اما نکته مهمی که دودانگه به آن اشاره می کند، کنش های روزمره و خلاقیت هایی است که درون اسلامشهر اتفاق افتاده است و پژوهشگران در کنار این تناقضات به آن رسیده اند.

نمود این کنش های خلاقانه را می توان در همیاری های مردم اسلامشهر مشاهده کرد. شهر محصول خلاقیت ساکنان است؛ جایی که زنان و کودکان نقش مهمی در شکل دهی به فضاهای عمومی دارند و تناقضات اجتماعی سکونتگاه ها باید با مشاهدات میدانی و دقت علمی بررسی شود. مردم در تعامل دائمی با یکدیگر هستند و زندگی اجتماعی به معنای واقعی کلمه در این سکونتگاه خودانگیخته جریان دارد که این برخلاف زندگی شهری مدرن منفرد است.

در این سکونتگاه ها، زنان حلقه اصلی زندگی به شمار می روند و در کانون تعاملات مردم این محدوده قرار دارند و حدود 40درصد از مردان نیز در اسلامشهر در امور خانه و فرزندان مشارکت دارند و وظایفی همچون خرید، کمک در حل تکالیف فرزندان و... که زنانه تلقی می شد، مردان عهده دار آن هستند. به طور کلی حدود 80درصد از مردم اسلامشهر، تعامل بسیار خوبی با یکدیگر دارند.

از دیگر نکات مهمی که دودانگه به آن پرداخته، خوابگاهی نبودن اسلامشهر برای ساکنانش است که این وجه تمایز اسلامشهر با دیگر سکونتگاه ها است که فضای عمومی متفاوتی را خلق کرده است. عمده سکونتگاه های اقماری و خوابگاهی که در سطح دنیا وجود دارد، فقط به عنوان محل خواب افراد است و فضای عمومی در آنجا معنایی ندارد، زیرا در شهر مرکزی کار می کنند و شب ها برای خواب و استراحت بازمی گردند.

اما اسلامشهر به نوعی خودکفا است، به این دلیل که صنایع در پیرامون اسلامشهر مشغول به کار هستند.

اینکه اسلامشهر به لحاظ ماهیتی چه تفاوتی با شهرهای حاشیه ای اقماری و حومه ای در تعاریف جهانی دارد باید گفت، اسلامشهر در مقایسه با کشورهای جهان سومی مثل برزیل، مکزیک، هند و حتی آفریقا که تعداد حاشیه نشین ها در آن بالا است، بسیار متفاوت است، زیرا در نتیجه سرریز شدن درآمدهای نفتی، مردم این سکونتگاه چندان فقیر به شمار نمی روند در واقع اقشار میانه حالی هستند که مسکن با حداقلی از استاندارد را شکل دادند و در آن زندگی می کنند و این با زاغه ها و حلبی آبادها و حاشیه نشین های جهان سوم بسیار متفاوت است.

فضای خصوصی و مسکن در اسلامشهر از اهمیت زیادی برخوردار است و حتی با شهرهای اقماری دنیا متفاوت است، زیرا بخش اعظم جمعیت اسلامشهر در پیرامون خود اسلامشهر مشغول به کار هستند و عمدتا برای کار به تهران رفت و آمد نمی کنند.

در تعریف اسلامشهر باید گفت، این سکونتگاه ها را نمی توان یک هرج و مرج دانست بلکه پاسخی به دوره ای از تاریخی است که باعث شکل گیری این سکونتگاه شده است. اسلامشهر یک سکونتگاه خودکفا است که اگر چه با تهران در ارتباط است اما سلطه پذیری از تهران ندارد و سازمانی است که نه می توان آن را شهر نامید و نه روستا.

در بخش دیگر این نشست، جواد عرفانی، پژوهشگر حوزه شهری، به بررسی پژوهشی با موضوع فضای عمومی در سکونتگاه های خودانگیخته پیرامونی کلان شهر تهران پرداخت. به عقیده کارشناسان این حوزه، نمی توان از شکل گیری این سکونتگاه ها جلوگیری کرد؛ بلکه باید آنها را شناخت و بر اساس نیاز و ویژگی هایشان سامان داد.

فضای عمومی در این سکونتگاه ها دریچه ای است که می تواند به ما شیوه زیست این مردمان و تحولاتی را که در آن اتفاق می افتد به شکل عمیق نشان دهد. در واقع، فضای عمومی محل تبلور جامعه مدنی ساکنان این سکونتگاه است مثل ساکنان همه شهرهای کهنی که از این لحاظ غنی بوده اند.

عرفانی با اشاره به نمونه هایی از ورامین، قرچک و اسلامشهر، تفاوت الگوهای فضای عمومی را توضیح داد. ورامین به عنوان یک شهر کهن سابقه سکونت چند صد ساله به شکل منقطع داشت و از دوره رضاشاه یک جریان پیوسته شهرنشینی را شاهد بود، قرچک به عنوان یک شهر نوخاسته تر از اسلامشهر با سن کمتر و اسلامشهر به عنوان یکی از قدیمی ترین سکونتگاه های خودانگیخته به شمار می رود. در دوره 40 ساله، رشد شهرنشینی شهرهای حاشیه تهران را طی چند دهه می بینیم که یکی از عجایب شهرسازی دنیا به شمار می رود، به طوری که اسلامشهر در حال حاضر نوزدهمین سکونتگاه پرجمعیت کشور است، اما در دهه 40 یک روستای 2000 نفره بوده است.

این سکونتگاه ها نمودهایی از فضاهای عمومی دارند که نمی توان آنها را سکونتگاه های خوابگاهی دانست. اسلامشهر یک مرحله پیشرفته ای از فضاهای عمومی است، قرچک در مرحله جنینی شکل دهی این فضاها است و ورامین به فضاهای عمومی پخته و قابل توجهی رسیده است.

او ضمن مقایسه این سه سکونتگاه و تفاوت های ماهیتی و ساختاری که وجود دارد معتقد است با توجه به وجود بیش از 100 سکونتگاه در پیرامون تهران و هزاران سکونتگاه در کل کشور که هر کدام ماهیت و ساختار منحصربه فرد خود را دارند، نمی توان نسخه واحدی برای همه آنها در نظر گرفت و باید سیاست ها براساس ساختارهای اجتماعی و هویت جامعه مدنی آن تهیه شود.

عرفانی در پژوهش های خود به این نتیجه رسید که در اسلامشهر، خرید مردم عمدتا در خیابان ها و مسیرهای خطی انجام می شود و پاساژها نقش پررنگی ندارند؛ همچنین هیات های مذهبی در کنار نقش معنوی، به تکمیل ساختار شهری و ایجاد حس تعلق کمک کرده اند.

اسلامشهر در حقیقت متشکل از 30 سکونتگاه منفصل و 30 سکونتگاه خوشه ای در کنار محور جاده ساوه قدیم است. در اسلامشهر اول مفهوم محله شکل می گیرد و پس از آن مرکز-محله ایجاد می شود.

برخی از این مراکز-محلات مقیاس شهری و منطقه ای پیدا می کنند و برخی مانند محله قائمیه جدا باقی می مانند.در واقع، حرکت همگنی در اسلامشهر وجود ندارد و در یک نیمه آن پویایی و فضای مناسبی برای توسعه اجتماعی وجود دارد و در نیمه دیگر همچنان روند تک روی شکل می گیرد.

برخی از بافت های اسلامشهر درون خودش تکامل پیدا می کند و هیچ پیوندی با شهر پیدا نکرده، ولی بعضی از بافت ها کاملا به هم پیوسته می شوند و یک مجموعه از فضاهای شهری در حال شکل گیری را ایجاد کرده اند. یعنی حتی درون یک سکونتگاه، دو حرکت موازی رخ می دهد. بنابراین حتی برای سکونتگاهی مثل اسلامشهر هم نمی توان یک نسخه واحد پیچید.

عرفانی بر شکل گیری فضاهای عمومی اسلامشهر بدون برنامه ریزی خاص تاکید می کند و معتقد است، تعداد فضاهای عمومی در اسلامشهر و گونه بندی های آن نشان می دهد که طی 40 سال، برنامه ریزی خاص فضاهای عمومی به وجود آمده اند و این باعث شده تا اسلامشهر به سمت شهر شدن حرکت کند.

در واقع، همین شکل گیری فضاهای عمومی، پویایی آن و شکل گیری فضایی مثل سبزه میدان در این سکونتگاه در عرض 40 سال، نشان می دهد، شهر یک پدیده پویا و خودانگیخته است و اگر برنامه ریزها هم وجود نداشته باشند، مردم خود می دانند چگونه در این سکونتگاه ها ساکن شوند و شهری را بسازند، زیرا در پاسخ به نیازهایشان فضای عمومی را شکل می دهند.

در 20 سال اول شکل گیری اسلامشهر 120 هیات مذهبی از اقوام مختلف شکل می گیرد که هسته های اولیه مراکز-محلات را شکل می دهد.

آنچه در اسلامشهر مورد توجه قرار می گیرد، اینکه، فضاهای عمومی توسط مردم و جامعه محلی شکل گرفته و عمدتا برنامه ریزی های شهری توسط شهرداران، به نوعی در تضاد با هویت شهری خودانگیخته مردمی بوده است.

خیابان باغ فیض اسلامشهر در ایام مختلف سال به مناسبت های مختلف تبدیل به بازارگاه ها یا محل برگزاری مراسم های مذهبی بزرگی می شود که خود مردم به آن هویت بخشیده و ایجاد کرده اند و دولت های محلی عمدتا در طرح ها و برنامه ریزی های خود در جهت ایجاد فضاهای عمومی و هویت اجتماعی با شکست مواجه شده اند.