ایران پس از فعال شدن اسنپ بک و جنگ 12 روزه، با تهدیدها و فرصت های تازه ای مواجه است. این جمله را سید جلال دهقانی فیروزآبادی، استاد روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی مطرح می کند و معتقد است تحت تأثیر متغیرهای جدید و شرایط پیش رو، سیاست خارجی کشور در کوتاه مدت رویکرد امنیت محور خواهد داشت و تمرکز بر مقابله با تهدیدات اسراییل و فشار آمریکا بوده، اما در میان مدت و با عبور از شرایط بحران، ماهیت سیاست خارجی ما به سمت استقلال مثبت و مدیریت بحران با اروپا و توسعه و سیاست متوازن با روسیه و چین حرکت می کند.

به گزارش ایران، به گفته وی، در حال حاضر اصلاحات نظام مند در سیاست خارجی ضروری است و شورای عالی امنیت ملی باید در رویکرد جدید، به سیاست گذار کلان تبدیل شود و وزارت امور خارجه جایگاه تصمیم سازی و اجرایی خود را تقویت کند تا هم افزایی میان میدان و دیپلماسی افزایش یابد. در برابر فشار بین المللی، ایران با اهرم سازی، مسیر محتمل مقاومت فعال را دنبال خواهد کرد.

فعال شدن اسنپ بک و بازگشت شرایط به دوران پیشابرجام، در پرتو سه متغیر مهم یعنی نقش آفرینی ویژه ترامپ، جنگ اوکراین و شکاف روسیه و غرب و همچنین جنگ 12 روزه علیه تأسیسات هسته ای ایران، چه پیامدی برای سیاست خارجی ایران دارد؟

همان طور که اشاره کردید شرایط تغییر کرده و وضعیت جدیدی برای ما به وجود آمده است. اول باید بگویم که مجموعه ای از تحولات نوظهور رخ داده؛ از جمله تشدید شکاف میان روسیه و چین با دیگر اعضای دائم شورای امنیت و همچنین حمله نظامی به جمهوری اسلامی ایران. این رخدادها درواقع اعتبار بین المللی و منطق دیپلماتیک ایران را تقویت کرده است. زمانی کشورهای منطقه با مواضع ایران مخالفت می کردند، اما اکنون موافق توافق هسته ای ایران هستند و به نوعی موافق اند که مسائل موجود حل وفصل شود.

در عین حال، چالش های تازه ای نیز پدید آمده است؛ از جمله بازگشت ترامپ به عرصه سیاسی آمریکا، تحولات اسراییل، تضعیف محور مقاومت و همچنین از دست رفتن ظرفیت های راهبردی سوریه. این عوامل همه شرایط را دگرگون کرده و فرصت ها و تهدیدهایی را برای ما رقم زده است. به نظر من این وضعیت، پیش از هر چیز طبیعتاً موجب تشدید امنیت محوری در سیاست خارجی ایران خواهد شد؛ به بیان دیگر، درصد امنیتی شدن شرایط کشور و منطقه بالا می رود.

بویژه پس از فعال شدن مکانیسم ماشه ، منطقاً سیاست خارجی ایران بیش از پیش معطوف به مقابله با تهدیدات، بویژه تهدیدات اسراییل، خواهد شد. در این چهارچوب، تقویت سیاست نگاه به شرق به معنای ایجابی و در عین حال بحرانی تر شدن روابط با اروپا نیز در کوتاه مدت قابل پیش بینی است.

در کوتاه مدت همچنین، تشدید تخاصم با آمریکا محتمل است؛ اما به نظر می رسد در میان مدت و بلندمدت این روند منجر به شکل گیری سیاست خارجی متوازن شود. چنین سیاستی می تواند در قالب استقلال مثبت و مدیریت بحران با اروپا و مدیریت تخاصم با آمریکا تعریف شود. ضمن اینکه ما بعد از این دوره شاهد روابط مشخصی با چین و روسیه خواهیم بود که پیگیری نوعی خودمختاری راهبردی بر پایه تنوع بخشی به گزینه های سیاست خارجی را دنبال می کند.

منظور از دوره بلندمدت چیست؟ آیا ما در مورد یک دهه صحبت می کنیم؟

خیر، منظور از بلندمدت نهایتاً یک بازه زمانی سه ساله است که تحت تأثیر تحولات جاری در سیاست داخلی آمریکا از جمله انتخابات میان دوره ای کنگره یا پایان دوره ریاست جمهوری ترامپ است که می تواند مؤثر باشد.

باید به تحولات کلان نظام بین الملل هم توجه شود. به هر حال آمریکا این نگرانی را دارد که ایران در اثر این اتفاقات خود را در مجموعه جهان شرق و چهارچوب شریک استراتژیک آن تعریف کند که در این صورت نظاره گر بازیگری مؤثر چین در این منطقه خواهد بود. از این رو مقامات کاخ سفید در ملاحظات خود به این موضوعات نیز توجه دارند. به همین دلیل این احتمال وجود دارد که بعد از فروکش کردن بحران فعلی، در آینده سه ساله شاهد این باشیم که سیاست خارجی ما به سمت روندی که توضیح دادم حرکت کند.

این سه متغیر چگونه بر موازنه قدرت در سطح منطقه ای و جهانی در رابطه با ایران اثر می گذارند؟

در کوتاه مدت، ما شاهد تقویت همکاری ها و شراکت راهبردی دوجانبه ایران با روسیه و چین خواهیم بود. در عین حال ما شاهد یک شراکت سه جانبه راهبردی میان ایران، روسیه و چین هستیم که می تواند آثار مهمی بر موازنه قدرت بگذارد.

از سوی دیگر، با توجه به حملات اسراییل به قطر و به رغم تشدید حمایت امنیتی آمریکا از دوحه، ما شاهد تقویت ائتلاف های عربی خواهیم بود؛ چه در قالب دفاع مشترک عربی در چهارچوب شورای همکاری خلیج فارس و چه از طریق شکل گیری اتحادهای نظامی میان اعراب و سایر قدرت های منطقه ای. نمونه بارز آن پیمان دفاعی عربستان و پاکستان است و حتی زمزمه هایی مبنی بر پیوستن ترکیه نیز شنیده شده بود.

ایران نیز علاقه مندی خود را برای حضور در چنین سازوکارهایی ابراز کرده است، هرچند میزان تحقق آن جای بحث دارد. به نظر می رسد در شرایط فعلی، با توجه به تحولات در مواضع کشورهای عربی، نوعی همگرایی میان ایران و شورای همکاری خلیج فارس شکل گیرد؛ البته نه به معنای اتحاد و ائتلاف، بلکه بیشتر در قالب ایفای یک نقش توازن بخش برای اعراب در مواجهه با اسراییل.

بویژه اگر روابط اعراب با اسراییل عادی شود، اعراب برای حفظ موازنه احتمالاً به ایران نیز گرایش هایی نشان خواهند داد. همزمان براساس حمایت بی دریغ آمریکا، قدرت اسراییل در حال تقویت است و این امر موازنه را به نفع این رژیم تغییر می دهد و آمریکا و اسراییل به دنبال تثبیت آن هستند. در این شرایط به طور طبیعی، وقتی کشوری موازنه را بر هم می زند، گرایش به ائتلاف سازی و موازنه سازی در برابر آن شکل می گیرد.

همین وضعیت موجب افزایش ارزش و اهمیت راهبردی ایران برای کشورهای عربی و حتی برای ترکیه خواهد شد؛ زیرا آن ها به این نتیجه می رسند که برای حفظ موازنه در مقابل اسراییل، وزنه ژئوپلیتیکی ایران حیاتی است. در سطح نظام بین الملل نیز همین منطق برقرار است.

ارزش و جایگاه ایران در موازنه قدرت میان روسیه، چین و آمریکا حائزاهمیت است. همان طور که شما اشاره کردید، رقابتی میان آمریکا و چین بر سر حفظ توازن در منطقه در جریان است. این شرایط می تواند ایران را در موقعیتی قرار دهد که نه تنها در سطح منطقه ای، بلکه حتی در سطح بین المللی نقش توازن بخش ایفا کند.

چگونه موضوع مهار برنامه هسته ای ایران به نقطه اتصال مشترک میان آمریکا، اروپا و اسراییل بدل شده و این ائتلاف چه تفاوت هایی با مراحل قبلی پروژه مهار ایران دارد؟

طی سال های گذشته عموماً در راهبردهای سه بازیگر - آمریکا، اروپا و اسراییل درباره نحوه مواجهه با ایران اختلاف وجود داشت. حتی اگر فرض کنیم که در سطح اهداف راهبردی نوعی اتفاق نظر میان آن ها برقرار بود، در روش ها و شیوه های رسیدن به آن اهداف تفاوت جدی دیده می شد.

برای نمونه، آمریکا بیشتر بر سیاست مهار از طریق تحریم و فشار اقتصادی تأکید داشت، آن هم بدون توسل مستقیم به زور؛ اروپا مهار ایران را از مسیر تعامل دنبال می کرد؛ به عبارت دیگر، سیاست اروپایی ها بیشتر مبتنی بر گفت وگو و دیپلماسی بود که البته برای ایران نیز وضعیت مطلوب تری محسوب می شد. در این میان، اسراییل از ابتدا نگاه متفاوتی داشت؛ راهبرد اصلی تل آویو همواره مهار از طریق قدرت و زور بود.

اسراییل اساساً مخالف دیپلماسی با ایران بوده و همواره بر برخورد نظامی تأکید داشته است. از زمان برجام نیز تلاش کرد روند دیپلماتیک را ناکام بگذارد. اما در دوره کنونی شرایط تغییر کرده است. روی کار آمدن ترامپ، تحولات جهانی و بویژه جنگ اوکراین موجب شد که این سه رویکرد تا حد زیادی در قالب یک راهبرد کلی ادغام شوند. اکنون شاهد نوعی الگوی پله ای یا پلکانی هستیم: ابتدا مذاکره و تعامل، در صورت ناکامی، فشار و تحریم اقتصادی، و در نهایت، توسل به زور و اقدام نظامی.

به این ترتیب، مثلثی شکل گرفته که در آن، آمریکا عمدتاً پیگیر فشار اقتصادی و تحریم هاست، اروپا همچنان بر تعامل قهرآمیز تأکید دارد اما آن را نیز در چهارچوب مهار تعریف می کند، و اسراییل به طور سنتی بر گزینه نظامی پای می فشارد. بنابراین، تحول مهمی که رخ داده، همگرایی این سه مسیر در قالب یک استراتژی ترکیبی است که در عمل جبهه واحدی علیه ایران پدید آورده است.

ایران چه سناریوهایی را می تواند در برابر این همگرایی دنبال کند؟

سناریوی فرضی اول شفافیت حداکثری همراه با پذیرش مذاکرات جامع است؛ یعنی ایران همه جانبه در موضوعات هسته ای، منطقه ای و موشکی وارد مذاکره شود. این سناریو در واقع به معنای تسلیم کامل است و به نظر من از دید جمهوری اسلامی بسیار نامحتمل و تقریباً منتفی به شمار می آید.

سناریوی دوم به نوعی ادامه وضعیت موجود است؛ تلاش برای توافق محدود و موضوعی هسته ای. یعنی شفافیت حداکثری با مذاکره فقط در حوزه هسته ای و مذاکره برای حفظ غنی سازی است که به نظر من نتیجه این مسیر ادامه و تشدید تحریم ها خواهد بود؛ در این سناریو ایران تلاش می کند تحریم ها را خنثی کند یا مشروعیت اجرای مکانیسم اسنپ بک را زیر سؤال ببرد و با توجه به مواضع روسیه و چین در عمل آن را با مشکل روبه رو سازد.

سناریوی فرضی سوم شفافیت حداکثری و پذیرش غنی سازی صفر است اما بدون مذاکره در حوزه موشکی و منطقه ای؛ این گزینه نیز برای ایران نامحتمل به نظر می رسد و همانند سناریوی دوم متضمن ادامه تحریم هاست. چون موضع اعلامی و اعمالی آمریکا اصرار بر مذاکره و توافق جامع با ایران است.

سناریوی چهارم شفافیت حداقلی (دسترسی محدود آژانس) همراه با پافشاری بر غنی سازی و همزمان تداوم دیپلماسی با غرب است؛ در این رویکرد، ایران دسترسی های آژانس را محدود می کند اما همزمان بر حق غنی سازی خود اصرار دارد و از کانال های دیپلماتیک با اروپا و دیگر بازیگران برای خنثی سازی تحریم ها تلاش می کند. همچنین یکی از محورهای این سیاست، زیر سؤال بردن مشروعیت و وجاهت قانونی اسنپ بک خواهد بود. به نظر من این گزینه محتمل ترین مسیر برای سیاست خارجی ایران است و احتمالاً تهران آن را در پیش خواهد گرفت.

علاوه بر این چهار سناریو، دو سناریو ترکیبی وجود دارد که مبنای آن ابهام هسته ای است. در این سناریو ما شاهد تغییر دکترین هسته ای بر پایه ابهام هسته ای خواهیم بود. این سناریو می تواند شامل قطع همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی، تعلیق عضویت یا حتی خروج از معاهده NPT باشد، اما بدون حرکت عملی به سوی ساخت سلاح هسته ای. این حالت نوعی ابهام هسته ای حداقلی به شمار می آید. در سوی دیگر این سناریو یعنی سناریوی ابهام هسته ای بیشینه افزون بر تعلیق عضویت یا خروج از NPT و ادامه غنی سازی، می تواند با تلاش ایران برای تولید سلاح هسته ای همراه باشد.

به نظر من این سناریو نه تنها بسیار نامحتمل بلکه تقریباً ناممکن است. در مجموع، به باور من محتمل ترین گزینه برای ایران همان شفافیت حداقلی همراه با دیپلماسی حداکثری خواهد بود؛ مسیری که می توان آن را نوعی دیپلماسی اجبار نامید. در این چارچوب، ایران می کوشد در قالب یک سه¬ضلعی راهبردی مقاومت-میدان-مذاکره گزینه تسلیم را به توافق تبدیل کند و به سمت مقاومت منفعلانه نخواهد رفت؛ و یک مقاومت فعال را درپیش خواهد گرفت.

ابهام هسته ای، بویژه اگر بدون حرکت به سمت بمب باشد، در واقع نوعی مقاومت منفعل تلقی می شود و اگر با برنامه دیپلماتیک همراه نباشد حتی می تواند احتمال جنگ را افزایش دهد. بنابراین، ایران به جای آن باید به سمت مقاومت فعال بر پایه دیپلماسی اجبار حرکت کند. مقاومت فعال هم سه بخش دارد که شامل دیپلماسی اجبار در جهت مدیریت بحران با اروپا و مدیریت تخاصم با آمریکا (که طبیعتاً شامل رژیم صهیونیستی نیز می شود)، تقویت تاب آوری ملی و قدرت مردمی؛ به عنوان پشتوانه سیاست خارجی و در نهایت افزایش توان دفاعی و بازدارنده ایران برای کاستن از تهدیدات نظامی است.

بر این اساس، می توان گفت گزینه محتمل جمهوری اسلامی ایران، نوعی مقاومت فعال است که یک ضلع آن مقاومت فعال سیاسی و امنیتی، ضلع دیگر آن تقویت تاب آوری داخلی و قدرت دفاعی، و ضلع سوم آن دیپلماسی حداکثری مبتنی بر مدیریت بحران و تخاصم خواهد بود.

منظور از اعمال دیپلماسی اجبار از سوی ایران چیست؟

منظور من از دیپلماسی اجبار در واقع همان سناریوی شفافیت حداقلی است. باید به این امر توجه داشت که ما در سیاست خارجی خود نیازمند اهرم سازی هستیم. به باور من، سیاست خارجی ایران نیازمند یک تغییر اساسی است تا از وضعیت موجود به شرایطی تازه منتقل شود و بتواند از اهرم هایی که در اختیار دارد بهره برداری کند.

برای نمونه، یکی از پیشنهادها این است که ایران به طور همزمان دو اقدام انجام دهد؛ نخست ارائه یادداشت خروج از توافق یا معاهده و دوم پیشنهاد مذاکرات هسته ای است. چنین اقدامی، خود نوعی اهرم سازی است. بنابراین، جنبه اجبار در این نوع دیپلماسی بیش از هر چیز به محدودیت در همکاری های گسترده با آژانس بین المللی انرژی اتمی برمی گردد. ایران از این طریق می تواند فشار متقابل ایجاد کند و طرف مقابل را به سمت پذیرش مذاکره و توافقی متوازن تر سوق دهد.

در این شرایط که شاهد اسنپ بک هستیم، اهداف اصلی بازیگران کلیدی (آمریکا، اروپا، روسیه و چین) در قبال ایران چیست؟

باید توجه داشت که هر یک از این بازیگران اهداف متفاوتی دارند. البته معمولاً باید آمریکا و اسراییل را در یک سمت این صحنه قرار داد. به نظر من، هدف اصلی آمریکا، تسلیم ایران است؛ تسلیم بی قید و شرط یا تسلیم با قید و شرط. منظور از تسلیم با قید و شرط، توافقی است که ممکن است تحریم ها را کاهش دهد اما توانمندی های هسته ای و موشکی و منطقه ای را بگیرد و یک توافق نامتوازن با ایران برقرار کند. اما مهم این است که آمریکا تلاش می کند این اهداف را بدون توسل به گزینه نظامی محقق سازد، شبیه روند مذاکرات مسقط. در مقابل، اسراییل بر استفاده از گزینه نظامی اصرار دارد و آن را بخش جدایی ناپذیر راهبرد خود می داند.

هدف دوم آمریکا، امنیتی کردن ایران است؛ یعنی ایران باید به شدت تحت فشار امنیتی قرار گیرد تا موضوع آن به عنوان تهدید علیه صلح و امنیت بین المللی برجسته شود و در نهایت، زمینه برای اعمال فشار یا حتی زور علیه ایران فراهم گردد. چنانچه اسنپ بک و بازگشت ایران به ذیل فصل 7 منشور ملل متحد تا حدی این زمینه را برای آن ها فراهم کرده است. می تواند تا حدی این زمینه را برای آن ها فراهم کند. در این میان، اروپا نیز تلاش می کند ایران را از مسیر سیاسی و اقتصادی تحت فشار قرار دهد و همزمان از اقدام نظامی علیه ایران حمایت کند، شبیه موضعی که در جریان جنگ 12 روزه اتخاذ کرد. در عین حال، اروپا به دنبال کاهش نزدیکی ایران به روسیه در پرونده اوکراین است تا ایران کم کم از روسیه فاصله بگیرد.

در مقابل هدف روسیه تقویت شراکت راهبردی نظامی با ایران در سطح حداقلی است و در سطح حداکثری آن تبدیل این شراکت در حد ائتلاف راهبردی است که ابعاد سیاسی، امنیتی و اقتصادی داشته باشد. در مورد چین، به نظر من رویکرد این کشور تفاوت ماهوی با روسیه دارد، چین درصدد رویارویی ژئوپلیتیکی با آمریکا نیست بلکه بیشتر مبتنی بر رقابت اقتصادی در حوزه ژئواکونومیک است.

چین با نظامی شدن روابط در کل منطقه مخالف است، زیرا این وضعیت امنیت انرژی، تجارت و سرمایه گذاری های آن ها را به خطر می اندازد. ایران برای چین شریک تجاری مهمی است. بنابراین، در شرایط تحریم، چین تمایل دارد روابط اقتصادی خود با ایران را حفظ کند و احتمالاً با ایران به عنوان پایگاهی ژئواستراتژیک در منطقه همکاری کند.

این امر نقش مستقیمی در قدرت یابی منطقه ای چین ایفا خواهدکرد. باز هم یادآور می شوم که اگر ایران به سمت غرب گرایش پیدا کند، این تعادل برای چین به هم می خورد و توانایی رقابت بین المللی آن ها با آمریکا تحت تأثیر قرار می گیرد. در واقع ایران برای آمریکا و چین ارزش و اهمیت استراتژیک در رقابت نظم بین المللی دارد.

ایران علاوه بر سناریوهایی که در عرصه هسته ای عنوان کردید در شکل کلان سیاست خارجی چه ظرفیت هایی در همکاری با قدرت های غیرغربی دارد؟

واقعیت این است که سبد سیاست خارجی باید متنوع باشد و این تنوع محدود به یک دوره زمانی یا شرایط خاص نیست. در سیاست خارجی، مناطق و کشورها باید جایگاه تعریف شده خود را داشته باشند و سیاست خارجی متوازنی دنبال شود. در شرایط فعلی، همان طور که اشاره کردم، نگاه به شرق و گسترش روابط با قدرت های غیرغربی به طور طبیعی تقویت می شود و ظرفیت های مناسبی در این حوزه وجود دارد. برای مثال، در روابط اقتصادی، می توان از این ظرفیت برای خنثی کردن تحریم ها بهره برد

. چین اکنون بزرگ ترین خریدار نفت ایران است و بر اساس اخبار، همکاری های دفاعی میان ایران و چین نیز در حال تقویت است. به این ترتیب، روابط با شرق نه تنها ظرفیت بالقوه دارد بلکه به عنوان یک ضرورت برای سیاست خارجی ایران مطرح است. با این حال، برای رسیدن به یک سیاست خارجی متوازن و دستیابی به خودمختاری راهبردی ، لازم است سهم مشخصی از روابط سیاسی، اقتصادی و حتی نظامی ایران به همکاری با قدرت های غیرغربی اختصاص یابد. همزمان در صورت پذیرش موجودیت، هویت، و منفعت ملی ایران، تعامل و رابطه متعادل مبتنی بر منافع و احترام متقابل با غرب نیز لازم است.

این تنوع در سبد سیاست خارجی شامل موضوعات هم می شود؟ شما در ابتدای صحبت هایتان عنوان کردید که سیاست خارجی ما امنیت محور خواهد شد. آیا این امر به موضوعات دیگر سنگینی نمی کند؟

در واقع، یکی از نتایج شرایط جدید این است که سیاست خارجی ایران رویکرد امنیت محور خواهد داشت نه اینکه امنیت محوری و نظامی گری در دستور کار قرار گیرد. این دو با هم متفاوت است. طبیعی است که چنین رویکردی برخی نتایج مشخص به همراه دارد اما سیاست خارجی نباید محدود به مسائل هسته ای باشد. به بیان شفاف تر، حوزه های موضوعی متعددی وجود دارد که باید مورد مدیریت قرار گیرند و از آن ها بهره برداری شود.

من معتقدم که سیاست خارجی امنیت محور و توسعه محور هر یک به تنهایی کافی نیستند و لازم است توازن و تعادلی میان این دو برقرار شود. سیاست خارجی امنیت محور با سیاست خارجی توسعه محور منافاتی ندارد و بالعکس. بنابراین، نه جایگزینی یکی با دیگری ضرورت دارد و نه حذف هر یک از آن ها؛ بلکه ایجاد تعادل و توازن میان این رویکردها، شرط رسیدن به سیاست خارجی متوازن و مؤثر است. به ویژه همراستایی، هماهنگی و هم افزایی این دو یک ضرورت راهبردی است.

به نظر شما به طور مصداقی سیاست خارجی ما نیازمند چه اصلاحاتی است؟

به نظر من، نخستین اصلاح مورد نیاز، ایجاد تعادل و همراستایی میان سند راهبردی سیاست خارجی و الگوی توسعه اقتصادی کشور است. فراتر از صرفاً ایجاد توازن، لازم است این دو در جهت گیری راهبردی با یکدیگر همراستا شوند. گاهی به نظر می رسد که رابطه یا نسبت میان این دو بسیار محدود است، بنابراین باید تلاش کنیم هم تعادل و توازن برقرار شود و هم همراستایی میان آن ها ایجاد گردد.

نکته دوم این است که وزارت امور خارجه باید نقش فعال تری در سیاست خارجی ایفا کند؛ یعنی از وضعیتی که صرفاً مجری سیاست هاست به جایگاهی برسد که در تصمیم سازی و تصمیم گیری نیز اثرگذار باشد. گاهی احساس می شود وزارت خارجه بیشتر به مدیریت دیپلماسی محدود شده و نقش تصمیم گیری آن ضعیف است. بنابراین، جایگاه وزارت خارجه در ساختار سیاست خارجی باید تقویت شود؛ هم جایگاه تخصصی و اجرایی آن و هم توانایی تصمیم سازی و تصمیم گیری آن.

علاوه بر این با توجه به شرایط تحریم ها و اسنپ بک، نیاز به تغییر نهادی و رویکردی در وزارت خارجه بیش از پیش احساس می شود، هم در زمینه دیپلماسی اقتصادی و هم در عرصه دیپلماسی حقوقی. هرچند اخیراً یک معاونت دیپلماسی اقتصادی در وزارت خارجه ایجاد شده، اما به نظر من دیپلماسی حقوقی فعال نیز ضروری است. به ویژه در شرایط تحریم که هم ابعاد اقتصادی و هم ابعاد حقوقی دارد و باید با جدیت در وزارت خارجه پیگیری شود. به عبارت دیگر، وزارت خارجه نیازمند یک پایه قوی در دیپلماسی حقوقی و عملکردی چابک است تا بتواند به شکل مؤثر در برابر چالش های بین المللی عمل کند.

مضاف بر اینها، ما نیازمند تقویت وحدت ساختاری و ایجاد یک تقسیم کار ملی میان سازمان های ذی ربط در روابط خارجی هستیم. به عنوان مثال، وزارتخانه های اقتصاد، نفت، وزارت امور خارجه و سازمان انرژی اتمی همگی نیازمند هماهنگی و مشارکت بیشتر هستند تا یک تقسیم کار ملی مؤثر شکل گیرد. علاوه بر این، تقویت هماهنگی و هم افزایی میان میدان و دیپلماسی یک ضرورت اساسی است. من بر این باورم که جنگ به معنای سنتی آن پایان نیافته است؛ چرا که از فاز نظامی مستقیم به فاز خاکستری، شامل جنگ نرم، شناختی و اقتصادی منتقل شده است. بنابراین بیش از هر زمان دیگری، هم افزایی و هم راستایی میان دستگاه ها و نهادهای مختلف لازم و ضروری است.

در این میان، نقش فعال شورای عالی امنیت ملی، به ویژه پس از انتصاب آقای دکتر لاریجانی به عنوان دبیر شورا، اهمیت ویژه ای یافته است. همه انتظار دارند که این شورا نقشی فعال تر ایفا کند، دیپلماسی را تقویت و متنوع سازد و از یک نهاد صرفاً هماهنگ کننده به یک نهاد سیاست گذار و راهبردپرداز تبدیل شود.

افزایش نقش شورا یا وزارت خارجه منجر به موازی کاری نمی شود؟

باید نقش ها روشن، مکمل، هم راستا و هم افزا باشند، نه متقابل و متضاد. شورای عالی امنیت ملی باید از نهاد صرفاً هماهنگ گر تبدیل به سیاست گذار و راهبردپرداز ملی شود؛ بویژه در موقعیت های بحرانی که نیاز به جهت گیری کلان وجود دارد.

در همان حال، وزارت خارجه نباید به یک مجری صرف تقلیل یابد؛ بلکه باید توان تصمیم سازی و نقش فعال در تصمیم سازی و اجرای برنامه های راهبردی را هم داشته باشد. به عبارت دیگر، ارتقای نقش شورا و تقویت ظرفیت وزارت خارجه با هم قابل جمع اند؛ شورا جهت گیری، راهبرد و اولویت های کلان را تعیین کند و وزارت خارجه با استقلال حرفه ای و توان اجرایی، سیاست ها و مأموریت های دیپلماتیک را طراحی و پیاده کند.

با توجه به شرایط جاری، چگونه می توانیم از این دوره بحرانی عبور کنیم تا از تصاعد بحران یا تقابل نظامی جلوگیری شود؟

عبور از بحران نیازمند راهبردِ چندوجهی، محتاط و پلکانی است؛ راه حل های فشرده و رادیکالی هیجانی، خطر تشدید درگیری را افزایش می دهد. از این رو گام های ضروری عبارتند از اجرای دیپلماسی اجبارِ هوشمند مدیریت شده و تمرکز بر جلوگیری از تشدید و تصاعد بحران در ماه های حساس پیش رو با پرهیز از اقدامات افزایش دهنده تنش و سیاست های هیجانی.

در عین حال بهره برداری حداکثری از روابط با روسیه، چین و سایر شرکای غیرغربی برای خنثی سازی تحریم ها و پروژه های اقتصادی جایگزین با تقویت دیپلماسی اقتصادی و توجه ویژه به دیپلماسی حقوقی برای مقابله حقوقی با تحریم ها و مشروعیت زدایی از مکانیسم هایی چون اسنپ بک . در کنار این موارد، افزایش تاب آوری داخلی و توان بازدارنده دفاعی بویژه پدافند ضدهوایی به منظور بالا بردن هزینه هر گزینه نظامی علیه ایران باید مورد توجه باشد.

باید امکان ضربه دوم را تقویت و تشدید کرد. اگر این اقدامات هم زمان و هماهنگ اجرا شوند می توان شانس عبور از بحران فعلی را بالا برد و امکان تبدیل تهدیدها به فضاهای دیپلماتیک و اقتصادی را فراهم ساخت. همچنین، گزینه تسلیم مطلوب آمریکا را به گزینه توافق مقبول ایران تبدیل کرد. من نسبت به آینده خوشبین هستم.