در سینما و تلویزیون ایران، چهره ی کارآفرین و فعال اقتصادی اغلب به شکلی منفی بازنمایی شده است و کارآفرین را در دوگانه ای ساده انگارانه محبوس کرده است: یا فردی فرصت طلب و غرق در فساد که ثروتش را از راه های نامشروع و رانت و با پایمال کردن حقوق دیگران به دست آورده، و یا شخصیتی مذهبی و متشرع و اخلاقی که حجره‎ داری در بازار سنتی است. هر دو بازنمایی، واقعیت های سخت و پیچیده ی دنیای کسب وکار را در شخصیت پردازی چهره کارآفرین نادیده گرفته است.

به گزارش رکنا، این رویکرد دوگانه ی تقلیل گرایانه، نه تنها تصویری مخدوش از یکی از مهم ترین موتورهای محرکه ی توسعه ی اقتصادی به جامعه ارائه می دهد، بلکه زیست بوم فرهنگی را برای پذیرش ریسک، نوآوری و خلق ارزش، نامساعد می سازد. در چنین فضایی، سریال تاسیان به کارگردانی تینا پاکروان، یک استثنای قابل تأمل و شایسته ی تحسین است. این اثر نه یک بیانیه ی تبلیغاتی، بلکه روایتی منصفانه، انسانی و چندبعدی از فراز و نشیب های کارآفرینی است که موفق می شود از ورطه ی کلیشه ها بگریزد و پرتره ای واقع گرایانه از کارآفرین به مثابه یک کنشگر اجتماعی و اقتصادی ترسیم کند.

اهمیت بنیادین تاسیان در رویکرد روایت شناسانه ی آن نهفته است. در این سریال شخصیت های محوری داستان، سیاه و سفید نیستند؛ آن ها انسان های با وجوه مثبت و منفی گوناگون هستند.

یکی دیگر از نقاط قوت برجسته ی سریال، نمایش پیوند ارگانیک میان موفقیت یک کسب وکار و توسعه ی اجتماعی پیرامون آن است. در روایت های کلیشه ای، کارآفرین فردی منزوی است که در جزیره ی ثروت خود زندگی می کند و نسبت به جامعه بیگانه یا حتی متخاصم است. تاسیان این انگاره را به چالش می کشد و نشان می دهد که یک بنگاه اقتصادی پویا چگونه با مسائل افراد، روابط آن ها و علاقه و سلایق آن ها درگیر است.

کارآفرین در این سریال، نه یک استثمارگر، بلکه یک سازنده است؛ فردی که چشم اندازی برای آینده دارد و در مسیر تحقق آن چشم انداز، فرصت هایی برای دیگران نیز خلق می کند. این نگاه، به مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکت ها عمق می بخشد و آن را از یک شعار تزیینی به یک واقعیت درهم تنیده با بقا و رشد کسب وکار تبدیل می کند. برای کسانی که با مفاهیمی چون خلق ارزش مشترک (Creating Shared Value) آشنا هستند، این رویکرد سریال بسیار قابل درک و ستایش برانگیز است، زیرا به درستی نشان می دهد که موفقیت پایدار یک شرکت در گروی سلامت و پیشرفت جامعه ای است که در آن فعالیت می کند.

علاوه بر این، تاسیان در انسانی سازی چهره ی کارآفرین نیز موفق عمل می کند. شخصیت های اصلی داستان، قدیس های بی اشتباه نیستند. آن ها در زندگی شخصی و حرفه ای خود با دوراهی های اخلاقی مواجه می شوند، اشتباه می کنند، و گاهی تصمیماتی می گیرند که عواقب ناخواسته ای به همراه دارد. این واقع گرایی، شخصیت ها را برای مخاطب باورپذیر و قابل همذات پنداری می کند. سریال از ارائه ی یک تصویر ایده آلیستی و غیرواقعی پرهیز می کند و در عوض، به مخاطب نشان می دهد که کارآفرینان نیز انسان هایی با نقاط قوت و ضعف خاص خود هستند. این رویکرد منصفانه به مخاطب اجازه می دهد تا پیچیدگی های رهبری یک کسب وکار را درک کرده و به جای قضاوت های عجولانه، به تحلیلی عمیق تر از انگیزه ها و چالش های این افراد بپردازد. این سریال به ما یادآوری می کند که در دنیای واقعی، مرز میان قهرمان و ضدقهرمان اغلب بسیار باریک است.

بنابراین، سریال تاسیان را می توان گامی مهم در جهت بلوغ نگاه درام ایرانی به مقوله ی اقتصاد و کارآفرینی دانست. این اثر با ارائه ی روایتی دقیق، منصفانه و به دور از شعارزدگی، موفق می شود کلیشه ی مخرب سرمایه دار زالوصفت را واسازی کرده و تصویری پیچیده و انسانی از فرآیند خلق ارزش ارائه دهد.

مجموع این ویژگی ها، در کنار قصه عاشقانه سریال، موجب توفیق سریال در جلب مخاطب ایرانی شد. اما پس از تاسیان، پخش سریال دیگری آغاز شد که در جلب مخاطب توفیق کمتری داشت.

برخلاف تاسیان، سریال سووشون با آنکه از ترکیب بازیگران نامدار بهره برده، مخاطب کمتری را جذب کرده است. به نظر می رسد سریال سووشون نتوانسته از چارچوب کلیشه های رمان سیمین دانشور خارج شود.

رمان سووشون سیمین دانشور، اغلب به عنوان نخستین رمان زنانه ایرانی و یکی از برجسته ترین آثار ادبیات اجتماعی فارسی ستوده می شود. اما اگر از زاویه ای متفاوت به آن بنگریم و به جنبه های فکری و ایدئولوژیک آن نور بتابانیم، با روایتی مواجه می شویم که گرچه دغدغه ای انسانی دارد، اما در ورطه ای از رمانتیسیسم سیاسی، ضدیت افراطی با بیگانگان و سوءبرداشت از مفهوم استعمار گرفتار می شود.

در روایت سووشون، یوسف قهرمان داستان نماد مقاومت در برابر ساختار سیاسی وقت و همچنین مخالف فروش غله به نیروهای خارجی معرفی می شود. اما از نگاه تحلیل اقتصادی مخالفت با تبادل تجاری، ولو در شرایط بحرانی، همیشه به ضرر مردم است. انتظار نمی رود که نویسنده لزوماً صاحب تحلیل سیاسی یا اقتصادی باشد یا در جایگاه تحلیلگر به تمامی زوایای رویدادهای داستان بپردازد، حتی فراتر از آن، داستان نویس می تواند از قوه تخیل بهره ببرد و به ملزومات و محدودیت های جهان واقع پایبند نباشد. سخن این است که زاویه دید رمان چه نگاهی را در مخاطب تقویت می کند. نویسنده از یک فرد مخالف بیگانگان قهرمان می سازد، قهرمانی که دن کیشوت وار با چیزی می جنگد که مسبب مشکلات او نیست.

تصور نویسنده از استقلال، نوعی خودکفایی افراطی و قطع روابط با نظام جهانی است. داستان در دهه 30 می گذرد و به نظر می رسد درون مایه ی داستان متأثر از فضای سیاسی ایران پس از 28 مرداد 1332 است. طرفه آنکه یکی از شخصیت های محوری داستان در روز 29 مرداد کشته می شود.

محمد مصدق، برای اغلب کسانی که هوادار جبهه ملی یا حتی حزب توده بودند یک قهرمان بود و جمعیت کثیری از مردم ایران ملی شدن صنعت نفت را مایه فخر و غرور ملی تلقی می کردند. اما امروز این باور تقویت شده که در جهان پیچیده کنونی، تعامل هوشمند با بازیگران بین المللی و بهره گیری از ظرفیت های اقتصادی خارجی، نه نشانه ای از تسلیم، بلکه رویکردی برای توسعه و پیشرفت است. سیمین دانشور اما در بستر داستان، از منظر اخلاقی و نه اقتصادی، با هرگونه تعامل برون مرزی مخالفت می کند. نتیجه آن، بازتولید گفتمانی ضدتوسعه است که با نگاهی احساسی، روابط اقتصادی خارجی را مساوی با خیانت و وطن فروشی می داند.

از سوی دیگر، زری، زن تحصیل کرده داستان، گرچه شخصیتی انسانی و ملموس دارد، اما در نهایت نیز درگیر همان افسانه پردازی درباره مرد قهرمان باقی می ماند. او نه کنش گر اجتماعی است، نه ایده ای برای تغییر دارد. از نگاه تحلیلی، سیمین دانشور در جایگاهی متناقض می ایستد: از یک سو از زنانی می گوید که تحصیل کرده اند و به دنیای جدید پا گذاشته اند، و از سوی دیگر آنان را در چارچوبی سنتی قرار می دهد که کنشگری شان محدود به عزاداری، تحمل و وفاداری به خانواده است.

برای مخاطب امروز که ارتقای مشارکت زنان در جامعه، و خروج آنان از محدودیت ساختارهای دستوری و ایدئولوژیک مسئله مهمی است، سووشون رمانی است که اگرچه درد را می شناسد، اما راه حل را نه در تلاش برای بر هم زدن ساختار مردسالار، بلکه در اسطوره سازی و بازنمایی چهره زن در یک شخصیت قربانی و اثیری می جوید.

دانشور با اشاره های متعدد به حضور بیگانگان و نظامیان خارجی، رمانی خلق می کند که در آن همه چیز در دوقطبی خودی - غیرخودی خلاصه می شود. اما این نگاه، تحلیل پیچیده روابط قدرت را کنار می گذارد و ساده سازی خطرناکی از وضعیت اجتماعی ایران عصر خود ارائه می دهد.

از منظر مطالعات توسعه، کشورهای موفق آن هایی بوده اند که حتی در دوران سلطه خارجی نیز، با انعطاف پذیری، از فرصت های بین المللی برای ارتقای دانش، زیرساخت و نهادهای خود بهره برده اند. رمان اما دیدگاهی بیگانه ستیز دارد. حضور بیگانگان در سووشون فقط به عنوان دشمن تصویر می شود، نه عاملی که بسته به نوع مواجهه می تواند تهدید یا فرصت باشد.

ارزیابی ارزش ادبی رمان سووشون خارج از صلاحیت و تشخیص این یادداشت است. اما از منظر فکری، سووشون کتابی است در ستایش مقاومت، غرب ستیزی و بی اعتمادی به عقلانیت محاسبه گر. این اثر را می توان نمونه ای مهم برای مطالعه گفتمان اصالت خویشتن (بازگشت به خویشتن) و ذهنیت غرب ستیز و چپ گرای روشنفکری دهه 30 و 40 ایران در نظر گرفت.

بازخوانی رمان سیمین دانشور، ما را به تأمل درباره اینکه چرا برخی گفتمان های ضد توسعه هنوز در لایه هایی از جامعه نفوذ دارند، دعوت می کند و مطرح شدن نام آن به بهانه ساخت یک سریال، فرصتی است برای اینکه بیندیشیم چگونه باید این ذهینت را تحلیل کرد و با آن مواجه شد.