تقی آزاد ارمکی در یادداشتی در روزنامه اعتماد با نگاهی به وضعیت طبقه متوسط و وضعیت کنونی آن نوشت: بحث درباره برجام، چه در قالب مناظره بین طرفین موافق و مخالف و چه در قالب جشن نابودی آن یا در شکل سوگواری برای شکست آخرین پروژه بین المللی حاکمیت، دیگر موضوع محوری جامعه ایران نیست. توافقی که زمانی کانون منازعات سیاسی و امیدها و ترس های اجتماعی بود، اکنون به مرحله ای رسیده که نه امکان احیا دارد و نه امکانی برای نابودی بیشتر. تمام شد. اما این اتمام شاید فراهم آورنده فرصتی برای طرح پرسش های بنیادی تر باشد. در این میان، طبقه متوسط شهری به عنوان نیرویی پنهان اما تعیین کننده، به اصلی ترین عامل نگهداشت جامعه بدل شده است.

عقلانیت: حداقل دو دهه گذشته را می توان دوره غلبه احساسات گرایی، واکنش های هیجانی و سیاست ورزی کوتاه بینانه در سطح حاکمیت دانست. گفتار حکمرانی در این دوره، کمتر بر مصالح عمومی تکیه داشته و بیشتر بر حذف، طرد و استفاده ابزاری و بسیج لحظه ای نیروها متکی بوده است. نتیجه آنکه توان تولید گفتار خردمندانه از درون ساختار قدرت به طور چشمگیری کاهش یافته و جامعه بیش از پیش در معرض آسیب های فقدان خرد حکمرانی قرار گرفته است. اما پرسش اساسی اینجاست: چه چیزی مانع از فروپاشی کامل اجتماعی شده است؟ پاسخ را باید در سطح جامعه جست وجو کرد و در میان نیروهای اجتماعی هیچ طبقه ای به اندازه طبقه متوسط شهری در ایفای این نقش محوری موثر ظاهر نشده است.

خرد طبقه متوسط: برخلاف الگوهای کلاسیک جامعه شناختی که طبقه متوسط را همزمان حامل مصرف فرهنگی و اقتصادی و نیز میانجی قدرت و جامعه می دانند، تجربه ایران در دو دهه اخیر تصویر دیگری پیش روی ما می گذارد. طبقه متوسط شهری در ایران چنان نحیف و زیر فشارهای امنیتی و اقتصادی قرار گرفته که نه توان تداوم الگوهای مصرف فرهنگی و اقتصادی متمایزکننده را دارد و نه ظرفیت ایفای نقش میانجیگری میان جامعه و حاکمیت. سیاست های انقباضی، محدودیت های سیاسی و فرسایش نهادهای مدنی، این طبقه را از کارکردهای کلاسیکش تهی ساخته و آن را به جایگاه تدافعی و حداقلی رانده است؛ جایگاهی که بیشتر بر بقا و حفظ حداقل های زیست اجتماعی متمرکز است تا بر آفرینش فرهنگی یا میانجیگری سیاسی.

با این حال، حتی در چنین وضعیتی نیز این طبقه نقشی تعیین کننده در جلوگیری از گسترش شکاف های اجتماعی ایفا کرده است. بقای جامعه را باید مدیون نوعی عقلانیت عملی دانست که این طبقه به ویژه در بزنگاه های بحرانی از خود نشان داده است.

جنگ 12 روزه و آشکارگی عقلانیت طبقه متوسط: نمونه روشن این نقش را می توان در جنگ 12 روزه اخیر مشاهده کرد. در شرایطی که آسمان ها در اختیار نیروی متخاصم بود ، طبقه متوسط شهری خیابان را در اختیار نگرفت. این تصمیم، برخلاف انتظار بسیاری از نیروهای سیاسی، نه نشانه انفعال که تجلی عقلانیتی جمعی بود. این کنش مانع از آن شد که جامعه در بحبوحه جنگ خارجی با بحرانی امنیتی و شکاف های داخلی مواجه شود. از این منظر، طبقه متوسط دو کارکرد همزمان ایفا کرد: نخست، نجات حاکمیت از سقوط ناگهانی و فروپاشی امنیتی و دوم، جلوگیری از چندپارگی جامعه. این کارکرد دوگانه نشان می دهد که طبقه متوسط نه تنها برای جامعه، بلکه برای خود حاکمیت نیز به طور ناخواسته به یک ستون ایجاد تعادل بدل شده است.همان نقشی که همواره ظرفیت اجرایش را دارد و بیهوده در دو دهه اخیر به عنوان طبقه ای متخاصم آماج ستیز از سوی حاکمیت بوده است.

وفاق سیاسی علیه همبستگی اجتماعی: آنچه در کنش طبقه متوسط آشکار می شود، چیزی فراتر از مصلحت اندیشی فردی است. اینجا با نوعی وفاق معنایی مواجهیم؛ وفاقی که نه در همسانی نیروهای سیاسی به ظاهر مخالف، بلکه در پذیرش تکثر شهروندان و در زیست روزمره آنان تجلی پیدا می کند. ویژگی طبقه متوسط آن است که نیرویی یکدست و همگن نیست. در درون آن گرایش های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی گوناگون وجود دارد. اما آنچه این طبقه را متمایز می کند، توانایی اش در تبدیل این تکثر به عقلانیت عملی است. این عقلانیت به جای آنکه به حذف دیگری منجر شود، به پذیرش حضور متکثر شهروندان در جامعه می انجامد. به عبارتی دیگر معنای وفاق نه در تقسیم قدرت میان نیروهای سیاسی همسان که حاصل آن تضعیف همبستگی اجتماعی است، بلکه در پذیرش تکثر اجتماعی است و با از بین رفتن برجام تنها راهی که برای بقا باقی مانده، سپردن جامعه به خرد شهروندان است.

فروپاشی برجام و ضرورت بازتعریف رابطه جامعه و حاکمیت: با فروپاشی برجام، آخرین پیوند ساختاری میان حاکمیت و جامعه جهانی از بین رفت. اما این فروپاشی معنای دیگری هم دارد؛ نشان می دهد که اتکای صرف به دیپلماسی خارجی نمی تواند بنیان نگهداشت جامعه را تضمین کند؛ باید از جامعه دفاع کرد. تنها راه بقای جامعه، بازتعریف رابطه میان حاکمیت و شهروندان است. در اولین گام حاکمیت چاره ای جز پذیرش این واقعیت ندارد که بقایش را مدیون طبقه متوسط شهری است.