فرارو- سابینا صدیقی تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه در المانیتور

به نقل از نشریه نیوعرب، نشانه آشکار از گرم تر شدن روابط تهران و ریاض، با سفر علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران به عربستان سعودی رقم خورد؛ سفری که در آن محمد بن سلمان، ولیعهد قدرتمند این کشور، میزبان او در ریاض بود. این دیدار در حالی انجام شد که دو کشور پس از قطع روابط دیپلماتیک در سال 2016، با میانجی گری چین در سال 2023 مناسبات خود را از سر گرفتند و این حضور بلندپایه ترین مقام ایرانی در عربستان از زمان احیای روابط تاکنون بوده است.

گفت وگوهای دو طرف بر تحولات اخیر منطقه، راه های گسترش همکاری های اقتصادی و یافتن مسیرهای عملی برای تقویت ثبات و امنیت متمرکز بود. به طور جداگانه نیز خالد بن سلمان، وزیر دفاع و برادر ولیعهد عربستان، با لاریجانی دیدار و دربارهٔ ابتکارهای مشترک برای تحقق امنیت و آرامش در خلیج فارس بحث کرد. ترکیب هیئت ایرانی و سطح دیدارها نشان می دهد که روابط دو کشور پس از سال ها تنش، اکنون به مرحله ای معنادار و جدید رسیده است.

یک دیپلمات اروپایی که نخواست نامش فاش شود در گفت وگو با وب سایت نیوعرب اظهار کرد سفر علی لاریجانی به ریاض در قامت دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران را می توان سومین ستون حیاتی در یک توالی راهبردی گسترده تر توصیف کرد. به گفتهٔ این دیپلمات، این سفر در ادامهٔ رفت وآمدهای اخیر لاریجانی به بیروت و بغداد صورت گرفته که هر یک با نمادها و پیام های ژئوپولیتیک ویژه ای همراه بوده است. او تاکید کرد این سه مقصد به خوبی نشان می دهند ایران در حال پیگیری یک نقشهٔ منسجم و تلاش عامدانه برای تثبیت یک معماری تازهٔ امنیت منطقه ای است.

از نظر نمادین، گفت وگوهای انجام شده در ریاض را می توان یک تعامل مستقیم و کم سابقه میان عالی ترین مقامات امنیتی دو رقیب دیرینه دانست؛ رخدادی که در عمل تعهد ریاض و تهران به مسیر تنش زدایی و گفت وگوی مستقیم را تأیید و تقویت کرد. دستورکار این نشست نیز از موضوعات امنیتی تا هماهنگی های احتمالی در حوزهٔ انرژی بی ارتباط با جهش اخیر بی ثباتی در منطقه نبود.

نکتهٔ قابل توجه آن بود که این مذاکرات تنها یک روز پس از دیدار مسعود پزشکیان، رییس جمهوری ایران با محمد بن سلمان ولیعهد عربستان در حاشیهٔ اجلاس عربی اسلامی در دوحه در 15 سپتامبر برگزار شد؛ زمان بندی ای که به ویژه در میان تحلیلگران چشمگیر ارزیابی شد. این کنفرانس اضطراری در واکنش به حملهٔ هوایی اسراییل به مذاکره کنندگان حماس در دوحه شکل گرفته بود و فضای ویژه ای برای رایزنی های دیپلماتیک فراهم آورد. هرچند خود علی لاریجانی در این اجلاس حضور نداشت، اما به نظر می رسد همین رویداد به طور غیرمستقیم مسیر مشورت های سطح بالاتر میان سعودی ها و ایرانی ها را هموار کرده است.

دکتر تئودور کاراسیک، پژوهشگر ارشد امور خاورمیانه در بنیاد جیمزتاون، در گفت وگو با نیوعرب تأکید کرد که هرچند پیشرفت های قابل توجهی به دست آمده، اما مناسبات سعودی ایران همچنان با اختلافات عمده، کمبود اعتماد متقابل و پیچیدگی های ریشه دار روبه روست؛ با این حال، به گفتهٔ او نمادپردازی های دیپلماتیک و نشانه های آشکارِ نزدیکی، برای همسایگان منطقه ای قوی باقی مانده است و پیام مثبتی به محیط پیرامونی مخابره می کند.

شهریار حاتم، کارشناس روابط بین الملل در گفت وگو با نیوعرب تأکید کرد که سفر اخیر علی لاریجانی به ریاض یک دیدار معمولی نبود و نشانه ای روشن از تلاش تهران برای جلب نظر و اعتماد عربستان سعودی است. او تاکید کرد: این نزدیکی شکننده در حال تبدیل شدن به یک کانال حیاتی برای جلوگیری از درگیری مستقیم میان دو کشور است و می تواند نقش ضربه گیر در مدیریت بحران ها را ایفا کند.

به گفتهٔ او، همین واقعیت که رهبری سعودی در پی گفت وگوست، نشان می دهد چقدر آنان وضعیت کنونی را جدی ارزیابی می کنند و تا چه اندازه به دنبال کاهش تنش ها و جلوگیری از گسترش بحران هستند. در تصویری گسترده تر، یک دیپلمات اروپایی که نخواست نامش فاش شود به نیوعرب گفت سفر لاریجانی باید در پرتو رویدادهای اخیر به ویژه حملهٔ اسراییل در دوحه دیده شود. به گفتهٔ او، این حادثه پیامی روشن به کشورهای خلیج فارس دربارهٔ میزان اتکاپذیری چتر دفاعی آمریکا فرستاد و نشان داد که ممکن است واشنگتن در مواقع حساس نتواند یا نخواهد به طور مؤثر از آنان حمایت کند.

در حالی که جنگ اسراییل علیه غزه و حملات تل آویو به اهداف ایرانی موجی تازه از تنش و بی ثباتی را در خاورمیانه ایجاد کرده است، روابط عربستان سعودی و ایران به طرزی قابل توجه پایدار مانده و دو کشور توانسته اند از سرریزشدن این بی ثباتی فزاینده به مناسبات دوجانبه جلوگیری کنند. در نشانه ای مثبت، توافق امنیتی سال 2001 میان دو طرف دوباره فعال شده و به جریان افتاده است. علی لاریجانی در اظهارات اخیر خود تأیید کرد که همکاری دفاعی در گفت وگوهای دو کشور مطرح شده و اجرای توافق های پیشین نیز مورد بررسی قرار گرفته و از طریق کارگروه های تخصصی پیگیری خواهد شد . او با این حال یادآور شد که این همکاری ها، حتی اگر شکل بگیرد، ممکن است در چارچوبی محدود باشد.

تئودور کاراسیک، پژوهشگر ارشد بنیاد جیمزتاون، نیز خاطرنشان کرد که دو طرف توافق کرده اند این همکاری دفاعی بالقوه را از طریق گروه های ویژه دنبال کنند که می تواند به تدریج شکل سازمان یافته تری به خود بگیرد. او در همین زمینه تاکید کرد: در اینجاست که توافق هسته ای پاکستان با عربستان و سایر کشورهای خلیج ممکن است در آیندهٔ امنیتی ایران جای بگیرد. کاراسیک تأکید کرد گفت وگوهای امنیتی و مدیریت ریسک باید همچنان رشد کند و گسترش یابد، اما تشکیل یک ائتلاف دفاعی رسمی تا زمانی که آمریکا شریک امنیتی اصلی کشورهای خلیج باقی بماند، بعید است .

به گفتهٔ یک دیپلمات اروپایی که با نیوعرب گفت وگو کرده، تهران تعامل تازه با ریاض را نه فقط به عنوان ابزاری برای تثبیت روابط با عربستان می بیند، بلکه آن را بالقوه راهی برای تسهیل ذوب یخ روابط موازی با پاکستان تلقی می کند. او توضیح داد که ایران و عربستان در سال های گذشته غالباً برای نفوذ و اثرگذاری در پاکستان با یکدیگر رقابت داشته اند و همین امر باعث شده هرگونه نزدیکی واقعی میان دو کشور بتواند مسیر را برای پویایی منطقه ایِ همکاری جویانه تر، ازجمله با اسلام آباد هموار سازد. این دیپلمات با تأکید بر اهمیت استراتژیک سفر علی لاریجانی افزود که این سفر صرفاً یک ژست دیپلماتیک یا نمایشی نمادین نبود، بلکه حرکتی حساب شده و راهبردی برای ساخت یک چارچوب منطقه ای مقاوم تر به شمار می رود.

هرچند چشم انداز روابط تهران و ریاض در ماه های اخیر روشن تر از گذشته به نظر می رسد، اما کارشناسان هشدار می دهند که این مسیر بدون خطر و غافلگیری نیست؛ به ویژه با توجه به آتش بس شکنندهٔ میان ایران و اسراییل که هر لحظه می تواند زیر فشار حوادث میدانی از هم بپاشد. با این حال، اگر شتاب فزایندهٔ کنونی میان دو قدرت منطقه ای از موج بی ثباتی جاری جان سالم به در ببرد، امکان آن وجود دارد که این روند به یک رابطهٔ پایدارتر به ویژه در حوزهٔ همکاری های اقتصادی و اجرای پروژه های مشترک تبدیل شود.

از سال 2023 تاکنون نشانه های ملموسی از بهبود روابط اقتصادی دو کشور پدیدار شده است. بر اساس آمار منتشرشده، صادرات ایران در سال 2024 نزدیک به 99 درصد نسبت به سال قبل افزایش یافته و در سال 2025 حجم تجارت سالانهٔ غیرنفتی ایران با عربستان به حدود 25 میلیون دلار رسیده است. سینم چنگیز، پژوهشگر مرکز مطالعات خلیج فارس در گفت وگو با نیوعرب تاکید کرد که علی رغم وجود ارادهٔ سیاسی آشکار و واقعی در هر دو طرف، هنوز گام های عملی و نهادی برای تثبیت این همکاری ها برداشته نشده است، چراکه کمیسیون های مشترک و سازوکارهای رسمی تنش زدایی هنوز شکل نگرفته اند. با این همه او تأکید کرد که به نظر می رسد اکنون وارد یک لحظهٔ ایران شورای همکاری خلیج فارس شده ایم؛ لحظه ای که در آن اسراییل به تهدیدی فوری تر برای منافع کشورهای عضو شورا تبدیل شده است.

اکنون فرصتی کم سابقه برای ایجاد یک چارچوب پایدار و بلندمدت در روابط تهران و ریاض پدید آمده است؛ چارچوبی که در صورت نهادینه شدن همکاری ها می تواند فراتر از نشست های موردی عمل کند و به کمیته های دائمی دوجانبه در حوزه های تجارت، امنیت، انرژی یا حتی مسائل زیست محیطی بینجامد. شهریار حاتم، کارشناس روابط بین الملل، در گفت وگو با نیوعرب تصریح کرد: این بستگی خواهد داشت به این که هر دو کشور از تلاطم کنونی چگونه برای عبور از صرفاً مسائل امنیتی استفاده کنند و همکاری های خود را به سطوح عمیق تر و پایدارتر بکشانند.

در همین زمینه، تئودور کاراسیک خاطرنشان کرد که روند تنش زدایی سعودی ایران را بهتر است گونه ای تازه از سامانه های مدیریت منازعه دانست تا یک معماری جدید امنیت منطقه ای . او هشدار داد که اضافه شدن سلاح های هسته ای به ساختار امنیت خلیج فارس به معنای آغاز رقابتی برای دستیابی و تدارک است و شاید آن هم بسته به میزان و کیفیت چتر حمایتی قدرت های خارجی، نوعی معماری بازدارندگی متقابل (MAD) علیه اسراییل در حال شکل گیری باشد. کاراسیک در گفت وگو با نیوعرب تاکید کرد تهران به دنبال آن خواهد بود که خود را در متن منطقهٔ در حال تحول به ویژه پس از حملهٔ اسراییل به دوحه جا بیندازد. به گفتهٔ او، این تغییر مستمر به ایران فرصتی می دهد تا شراکت های منطقه ای را بازآرایی کند و نفوذش را فراتر از حوزه های سنتی گسترش دهد