محسن هاشمی رفسنجانی در روزنامه شرق نوشت: اینکه بگوییم ایران در یکی از پیچیده ترین دوره های معاصر خود قرار گرفته است، گزاره ای اغراق آمیز نیست. دهه ها انباشت مسائل و بی توجهی به نیازهای واقعی جامعه، امروز ما را با گره هایی روبه رو کرده است که دیگر با روش های کهنه یا مدیران بی ابتکار گشوده نمی شوند.

نخستین گام، رهایی دیپلماسی از قیدوبندهای شعاری است. دستگاه سیاست خارجی باید اختیار عمل و انعطاف بیشتری داشته باشد تا بدون پذیرش تعهداتی فراتر از توان کشور، همواره پنجره تعامل و گفت وگو را گشوده نگه دارد. مذاکره الزاما به معنای سازش نیست، بلکه ابزاری برای مدیریت بحران، خرید زمان و گشودن راه های تازه است.

با چنین رویکردی، ایران می تواند از موضعی فعال به استقبال تحولات جهانی برود و در عین پاسداری از منافع ملی، فرصت های جدیدی برای کاهش فشارها و ارتقای جایگاه منطقه ای خود بیافریند. مهم آن است که همواره ظرفیت پذیرش پیشنهادهای معقول و منصفانه وجود داشته باشد تا هر لحظه بتوان گامی به سوی ثبات و توسعه برداشت.

دوم، تقویت بنیه دفاعی ضرورتی انکارناپذیر است، اما کارآمدی آن در عمل معنا می یابد، نه در هیاهوی تبلیغاتی. در جهانی که رسانه ها و افکار عمومی بخشی جدایی ناپذیر از قدرت هستند، رجزخوانی بیش از آنکه بازدارندگی ایجاد کند، می تواند زمینه سوءتفاهم و فشار بیشتر را فراهم آورد. اگر نیروهای نظامی تمرکز خود را بر میدان مسئولیت های اصلی بگذارند و از حضور مکرر در تریبون ها بپرهیزند، بازدارندگی واقعی و اعتماد عمومی هر دو تقویت خواهند شد.

سوم، بزرگ ترین مانع توسعه اقتصادی ایران نه صرفا تحریم های خارجی، بلکه بوروکراسی سنگین، قوانین دست وپاگیر و نهادهای ناکارآمد داخلی است. وقتی دولت و نظام بانکی با مقررات محدودکننده مسیر فعالیت های مردم را سد می کنند، امیدی به رونق پایدار باقی نمی ماند. راه نجات، آزادسازی فعالیت های اقتصادی، کاهش مداخلات غیرضروری دولت و تسهیل فضای کسب وکار است. کشور نمی تواند هم زمان بار تحریم های سخت و قیدوبندهای داخلی را به دوش بکشد. در شرایطی استثنایی، باید به اقداماتی استثنایی اندیشید؛ جسارت در اصلاح ساختارها، اعتماد به نیروی خلاق جامعه و فراهم کردن میدان برای ابتکار و تولید. در این صورت، حتی دل سنگین ترین فشارها نیز می توانند به فرصتی برای جهش بدل شوند.

چهارم، بازسازی سرمایه اجتماعی ضرورتی حیاتی است. یکی از ریشه های بحران کنونی، فاصله روزافزون میان حکومت و جامعه است. برخورد امنیتی با فعالان مدنی و سیاسی نه تنها مشکلی را حل نکرده، بلکه اعتماد را نیز فرسوده است. ایران نیازمند حاکمیتی با اعتمادبه نفس بالاتر است؛ حاکمیتی که میان نقد خیرخواهانه و خیانت مرز دقیق بگذارد و فقط براساس اسناد روشن و متقن با خائنان واقعی برخورد کند، نه با برداشت های تنگ نظرانه و سلیقه ای. فقط با گشایش سیاسی، مدارا و پذیرش نقد است که سرمایه اجتماعی می تواند بازسازی شده و جامعه بار دیگر به آینده امیدوار شود.

پنجم، تعامل مردمی با جهان، کلیدگشودن افق های تازه است. ایران نمی تواند در انزوا به پیش رود. تقویت رفت وآمدهای دانشگاهی، علمی، فرهنگی و گردشگری بهترین راه برای پیوندزدن جامعه ایران با جهان است. ایجاد فضای امن برای این تبادلات، کشور را از انگ های امنیتی می رهاند و تصویری مثبت تر به نمایش می گذارد. در پرونده های واقعی جاسوسی یا خرابکاری نیز شفافیت در انتشار اسناد، فرصت سوءاستفاده تبلیغاتی را از طرف مقابل می گیرد و نشان می دهد که ایران کشوری مسئول و قانون مدار است.

به این ترتیب، بازسازی اعتماد در داخل و تعامل سازنده در خارج می تواند دو بال اصلی برای عبور ایران از دشوارترین مقاطع تاریخی اش باشد.

ششم، عقلانیت منطقه ای ضرورتی اجتناب ناپذیر است. نفوذ ایران در منطقه واقعیتی انکارناپذیر است، اما نیازی به اعلام آشکار و پیوسته آن وجود ندارد. در شرایط کنونی، کاهش سطح مداخلات علنی و حرکت در مسیر دیپلماسی پنهان می تواند هم هزینه ها را کاهش دهد و هم دستاوردها را افزایش بخشد. زمانی که نفوذ با عقلانیت و تدبیر همراه شود، قدرت ایران در منطقه پایدارتر و پذیرفتنی تر خواهد بود.

هفتم، تنوع بخشی به روابط خارجی راهی مطمئن برای کاهش فشارهاست. چین، روسیه و سایر قدرت های شرقی هرچند جایگزین کامل غرب نیستند، اما می توانند بخشی از بار فشارهای اقتصادی و سیاسی را تعدیل کنند. ایران باید در اجرای توافقات پیشین با این کشورها جدیت بیشتری نشان دهد و هم زمان مراقب باشد تا رابطه ای یک سویه و وابسته شکل نگیرد. تنوع شرکا، امکان مانور بیشتر و استقلال عمل بالاتری به کشور می بخشد و ایران را به بازیگری متوازن تر در نظام بین الملل تبدیل می کند.

چنین راهبردی -همراه با بازسازی اعتماد داخلی، اصلاح ساختارهای اقتصادی و هوشمندی دیپلماتیک- می تواند مسیر تازه ای برای عبور از بحران ها و گشودن افق های امیدبخش پیش روی ایران بگشاید.

هشتم، اقتصاد مرزی و منطقه ای می تواند به موتور محرکه ای تازه برای ایران بدل شود. بازارهای مرزی با کشورهای همسایه ظرفیت های فراوانی برای تجارت، سرمایه گذاری و تبادل کالا دارند. تسهیل رفت وآمد، چشم پوشی موقت از برخی مقررات سخت گیرانه پولی و مالی و ایجاد چارچوب های نظارتی شفاف، فرصتی استثنایی برای کاهش فشار تحریم ها فراهم می کند. این سیاست علاوه بر آنکه به معیشت مردم مناطق مرزی جانی تازه می بخشد، منابع ارزی تازه ای نیز برای کشور ایجاد خواهد کرد.

خلاصه کلام آنکه ایران امروز در میانه توفانی ایستاده است که نه با انکار می توان از آن گریخت و نه با تکرار روش های کهنه می توان بر آن غلبه کرد. راه نجات، در عقلانیت سیاسی، اقتصادی آزادتر، دیپلماسی فعال، بازسازی اعتماد اجتماعی و کاستن از تنش های غیرضروری نهفته است.

اگر چنین رویکردی با شجاعت و تدبیر در دستور کار قرار گیرد، ایران می تواند از وضعیت بن بست عبور کرده و جایگاه خود را در نظم جهانی متلاطم حفظ و حتی تقویت کند. در غیر این صورت، خطر فرسایش داخلی و فشار خارجی بیش از هر زمان دیگری آینده کشور را تهدید خواهد کرد. انتخاب امروز، انتخابی سرنوشت ساز است؛ تکرار فرسایش یا گشودن افقی تازه برای ملت ایران.