مجتبی همتی فر در فرهیختگان نوشت: دوره اوان کودکی (زیر هفت سالگی) یکی از مهم ترین دوره های رشد و زندگی انسان است. با فرهنگ سازی عمومی در چند دهه اخیر، رشد و تربیت این دوره در نظر والدین و دولتمردان و فعالان تربیتی ایران ارجمندی برجسته ای یافته است. اوج آن را می توان راه اندازی نهادی ملی و تخصصی برای تولی گری این زیست بوم مهم دانست.

تأسیس سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک از اوایل سال 1400، نقطه عطف ویژه ای در توجه به کودکی در ایران محسوب می شود. این سازمان که دوره استقرار و تثبیت خود را طی می کند، توانسته بخشی از دشواری های ناشی پراکندگی و فقدان نهاد تخصصی در این حوزه را رفع کند. با استقرار کامل آن، امید می رود که چونان مرجع تخصصی ملی، سیاست ها و برنامه های نظام درباره رشد و تربیت اوان کودکی را تولی گری و راهبری کند.

در عین برجسته شدن روزافزون جایگاه و اهمیت رشد و تربیت اوان کودکی بر اساس تأکید آموزه های اسلامی و یافته های عصب شناسی، روانشناسی رشد و مطالعات تربیتی و اقتصادی، این حوزه در ایران با چالش های جدی مواجه است که باید مورد توجه سیاست گذاران و کارشناسان قرار گیرد. برخی از مهم ترین این چالش ها که وضع کنونی ما حاصل آن است، عبارتند از:

1-عدم سرمایه گذاری و حمایت حاکمیتی: جیمز هکمن در مطالعه خود که به برنده شدن جایزه نوبل در سال 2000 میلادی انجامید، نشان داد که سرمایه گذاری کشورها روی رشد و تربیت دوره اوان کودکی بیشترین بازدهی اقتصادی را داراست (تا 16 برابر!). این یافته باعث شد که کشورهای مختلف به سرمایه گذاری جدی بر این دوره از رشد و تربیت انسان اهتمام کنند. در ایران نیز گرچه حمایت هایی از تغذیه صحیح و سلامت کودکان صورت گرفته است، منت ها در بخش آموزش و تربیت عملاً تمرکز بر دوره مدرسه ای است. شاهد مؤید اینکه اعتبارات سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک برای راهبری و حمایت از این بخش کمتر از یک هزارم اعتبارات وزارت آموزش وپرورش است!

2- تقلیل اوان کودکی به پیش دبستانی : اوان کودکی دوره طلایی از پیش از تولد تا بدو به مدرسه را در بر می گیرد که در آن آزادی عمل کودک برای بازی، کشف جهان پیرامون و آموختن مورد تأکید است. دوره پیش دبستانی حلقه ای از این زنجیره است که قرار بوده کودک را با شیب ملایم برای ورود به مدرسه آماده کند، در عین اینکه رنگ و بوی کودکانه آن را پاسداری کند (پیش دبستانی به عنوان دوره آمادگی). منتها به دلیل غفلت و ناآگاهی، اغلب دوره اوان کودکی به پیش دبستانی تقلیل یافته است.

در نتیجه حاکم شدن این نگاه تقلیل گرایانه، گونه های تربیتی سوای پیش دبستانی در چرخه سیاست گذاری و برنامه ریزی مغفول مانده است. نگران کننده اینکه در صورت استمرار این غفلت، سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک به سازمان ملی پیش دبستانی یا سازمان ملی کودکستان ها فروکاسته خواهد شد. این در حالی است که تربیت کودک در بسترهای خانواده محور حائز اهمیت بسیاری است و در کشورهای مختلف، تقویت والدگری و تربیت خانواده در سنین آغازین کودکی و حتی در سال های پسین آن مورد توجه روز افزون قرار دارد.

برنامه هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران نیز گونه های متنوع دیگری از خدمات تربیتی همچون خانه مادر و کودک را در راستای تکریم و تسهیل مادری به رسمیت شناخته است که متأسفانه کم و بیش از پیگیری آن غفلت شده و پیگیری تحقق آن از سوی نهادهای مسئول ضروری است.

3- آفت مدرسه ای شدن اوان کودکی: در ذیل فضای کنکورزده و میل به آموزش هر چه سریع تر و بیشتر، برخی از نگاه های غیرکارشناسی و اقدامات شتاب زده باعث شده که در دوره پیش دبستانی، به صورت زودهنگام فضای مدرسه ای حاکم شود. آموزش الفبا، محوریت کتاب درسی و فعالیت های قلم و کاغذی و اعمال شرایط انضباطی همگی با رویکرد بازی محوری و انعطاف این دوره نامتناسب است و به رشد و تربیت شایسته کودکان آسیب وارد می کند.

4- حداقلی بودن پوشش دوره پیش دبستانی: گرچه امروزه والدین درک بالایی از اهمیت دوره پیش دبستانی دارند، اما به دلیل سیاست غیررایگان بودن این خدمت آموزشی، قریب به نیمی از جمعیت کودکان مشمول ایرانی از آن بی بهره مانده اند. در حال حاضر، اعتبارات دولتی برای حمایت از حضور کودکان محروم در دوره پیش دبستانی بسیار ناچیز است. این در حالی است که برآورد می شود خسارات مالی مستقیم ناشی ازعدم آمادگی برخی از دانش آموزان پایه اول ابتدایی و مردودی در این پایه، سالیانه حداقل 1-2 هزار میلیارد تومان باشد.

با سیاست های سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک در سال های اخیر، تعداد مراکز ارائه دهنده دوره پیش دبستانی افزایش قابل توجهی داشته است، منتها مشکل فقط دسترسی نیست. اغلب این مراکز توسط بخش غیردولتی و خصوصی راه اندازی شده اند و از آن ها برای خدمت رسانی در مناطق محروم و نیازمند حمایتی نمی شود.

برای بهره مندی واقعی همه کودکان از مزایای دوره پیش دبستانی، باید سیاست های حمایتی و مالی دولت متحول شود. رایگان شدن دوره پیش دبستانی - حداقل برای دهک های اول تا چهارم - یکی از پیشنهادهای سیاستی مؤثر در کیفیت بخشی به نظام تعلیم و تربیت و کمک به برقراری عدالت آموزشی است.

5- کیفیت پایین خدمات دوره پیش دبستانی: در یک دهه اخیر، مسئولان وزارت آموزش وپرورش اهتمام قابل توجهی در افزایش پوشش دوره پیش دبستانی داشته اند. با شیوع اپیدمی کرونا، پوشش پیش دبستانی در دولت دهم افت قابل توجهی کرد که بعضاً از آن با عنوان سقوط هم یاد کرده اند. بعد از کرونا، احیای کودکستان های تعطیل شده با شیب ملایمی وضعیت را به حالت طبیعی برگردانده است.

با این حال، تلاش های مذکور برای افزایش کمی پوشش، با محدودیت های اجرایی مواجه بوده است. بدین منظور، دوره های کوتاه مدت یک ماهه تابستانی برای ایجاد آمادگی در کودکان بازمانده از خدمات رسمی پیش دبستانی طراحی و اجرا می شود. این اقدام گرچه ستودنی است، اما شواهد نشان می دهد که در واقعیت به دلیل ضعف کیفی دوره ها، اثر چندانی بر آمادگی کودکان برای ورود به پایه اول ابتدایی نداشته است.

ثابت ماندن نرخ مردودی پایه اول ابتدایی در 15-10 سال گذشته شاهد متقنی در این باره است. ضمن اینکه با اضافه شدن آمار دوره های کوتاه مدت به نرخ پوشش اصلی پیش دبستانی، آمار پوشش در برخی از سال ها افزایش ظاهری را نشان می دهد، منت ها با در نظر گرفتن تعریف استاندارد دوره پیش دبستانی (دوره یک الی دو ساله) و موضوع کیفیت، افزایش این شاخص آموزشی را نباید جدی گرفت. علاوه بر اینکه متأسفانه تأکید بر افزایش کمی پوشش، توجه مسئولان مذکور را از ضعف کیفی این دوره ها دور کرده است.

6- نگرش طفیلی به اوان کودکی: به دلیل سابقه کشور در اجرای پیش دبستانی با محوریت معاونت آموزش ابتدایی و اغلب به صورت ضمیمه دبستان ها، تعلیم و تربیت اوان کودکی به صورت طفیلی و ذیل سایه فرهنگ مدرسه ای فهم شده است. فقدان نگرش زیست بومی و غلبه نگاه بروکراتیک و بالا به پایین، از آفت های تبعی این نگرش به شمار می آید. این در حالی است که این دوره رشدی و تربیتی ویژگی های متمایزی دارد که در فضا و نوع خدمات و مربی و محتوا اقتضائات دیگری را می طلبد.

اخیراً طرحی در مجلس شورای اسلامی برای تقویت نظام آموزشی کشور مطرح شده است که به دوره پیش دبستانی نیز پرداخته است. چنین توجهی به دوره پیش دبستانی به عنوان یکی از مؤلفه های تقویت و ارتقای نظام آموزش وپرورش کشور نکته کارشناسی و شایسته تقدیر است. منتها به نظر می رسد طرح مذکور نسبت به وضعیت کنونی پیش دبستانی در ایران دقت لازم را نداشته است و راهکارهای مطرح شده نسبتی با چالش های اصلی این حوزه ندارند.

از این رو تصویب و اجرای آن نه تنها کمک چندانی به بهبود وضعیت رشد و تربیت اوان کودکی (به ویژه پیش دبستانی) نخواهد کرد، بلکه با اختلال در زیست بوم این حوزه و همچنان اختلال در نظام مدرسه کشور، تبعاتی را در پی خواهد داشت که بعضاً قابل پیش بینی نیز نیستند.

در همین باره می توان نکات جزیی تری را مطرح کرد، از جمله:

الف) در این طرح پیشنهاد شده که یک سال از آموزش 12ساله مدرسه ای کاسته شود و به دوره پیش دبستانی اختصاص یابد (آغاز دوره پیش دبستانی از 5 سالگی). به نظر می رسد چنین پیشنهادی با هدف رسمیت دادن به دوره پیش دبستانی بدون تحمیل هزینه اضافی به نظام آموزشی باشد. پیش بینی می شود که این تغییر ساختاری نه تنها آسیب های جدی به نظام مدرسه وارد خواهد کرد، بلکه به دلیل فرهنگ تربیتی حاکم بر جامعه، دوره پیش دبستانی به لحاظ محتوایی ذیل دوره ابتدایی هضم شود و از اصالت کودکی آن چیزی باقی نماند. در نتیجه تبعات اجرای چنین ایده ای بر نظام تعلیم و تربیت کشور تحمیل خواهد شد، بدون اینکه هدف اصلی محقق شود.

ب) در این طرح پیشنهاد شده که دوره پیش دبستانی اجباری شود. راهبرد اجباری کردن به طور متعارف برای فرهنگ سازی و سوق دادن خانواده ها به حضور فرزندانشان در دوره های آموزشی به کار می رود. در حالی که اغلب خانواده های دهک های پایین تر توان مالی ثبت نام و بهره مندی فرزند خود از خدمات پولی دوره پیش دبستانی را ندارند، اجبار قانونی به افزایش کمی و کیفی دوره پیش دبستانی کمکی نخواهد کرد. مشکل اصلی غیررایگان بودن دوره پیش دبستانی است، نه غیراجباری بودن آن. از این رو صرف اجبار کردن بدون پیش بینی اعتبارات حمایتی متناسب و پایدار اثر چندانی نخواهد داشت.

ج) در این طرح پیشنهاد شده است که دولت بتواند با تأسیس مراکز پیش دبستانی در این حوزه خدمت رسانی کند. گرچه جزییات اجرای این بخش از ایده تصریح نشده، اما پیش بینی می شود اختصاص بخشی از فضای مدارس به اجرای دوره پیش دبستانی و استخدام مربیان دولتی مدنظر باشد.

مسئله اینجاست که در حال حاضر نیز برای استفاده از ظرفیت مدارس دولتی در توسعه دوره پیش دبستانی ظرفیت قانونی وجود دارد، منت ها محدودیت های فضا و نیروی انسانی مانع اصلی تحقق چنین ظرفیتی به ویژه در مناطق محروم بوده است. علاوه بر این، تفاوت قابل توجه جوّ تربیتی مدرسه با اقتضائات اوان کودکی نیز از نکاتی است که می تواند عرصه لازم برای پیش دبستانی را به صورت منفی تحت الشعاع قرار دهد.

د) به عنوان نکته پایانی، طرح مذکور ابزار قانون را برای تقویت کیفی نظام آموزش وپرورش به کار گرفته است؛ درحالی که به نظر می رسد وضع کنونی نظام تعلیم و تربیت ایران ناشی از خلأ یا منع قانونی نباشد. تجربه بر زمین ماندن اجرای سند تحول بنیادین آموزش وپرورش و گذشت حدود 14 سال از ابلاغ آن به عنوان یک سند بالادستی مهم را باید جدی گرفت. قانون و سند حلال مشکلات نیست و تصمیم های غیردقیق می تواند وضعیت را بغرنج تر نیز کند.