روند کاهشی بارش ها در کشور به تدریج از پنج دهه گذشته ملموس شد، گرچه ایران در طول این چند دهه با رخدادهای خشکسالی و ترسالی مختلف مواجه بود اما حالا دست کم پنج سالی است که درگیر سال های خشک پی درپی شده است و به گفته رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی پاییز 1404 گرایش شدیدی به کم بارشی دارد.

به گزارش هم میهن، شروع سال آبی جدید (1404 - 1405) با بارش در نوار شمالی کشور همراه بود. از ابتدای ماه جاری تا 4 مهرماه، به طور میانگین 0.5 میلی متر بارش در سطح کشور دریافت شده البته این میزان در بلندمدت نیز 0.4 میلی متر بوده است؛ به عبارتی بارش 19.3 درصد بیش از میانگین بلندمدت ثبت شد.

از ابتدای ماه جاری میانگین دما در سطح کشور نیز 1.3 درجه سلسیوس کمتر از میانگین بلندمدت خود بوده است، یعنی از ابتدای ماه، میانگین دما فقط در سه استان سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان بیش از میانگین بلندمدت خود بود، اما بر اساس پیش بینی پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو کشور این شرایط پایدار نیست و نیمه مهر تا نیمه آبان میانگین دمای هوا در نیمه شرقی کشور و نوار ساحلی جنوب نرمال و برای سایر مناطق از نیم تا یک درجه بیش از نرمال خواهد بود.

نیمه آبان تا نیمه آذر نیز میانگین دمای هوا در بخش هایی از نوار شرقی، نوار شمالی و استان ها در محدوده دشت کویر نرمال، در غرب و جنوب غرب 1 تا 2 درجه و در سایر مناطق نیم تا یک درجه فراتر از نرمال پیش بینی می شود.

سرانه آب ایران از دو هزار و 400 مترمکعب در سال 1370 به هزار مترمکعب کاهش یافته است که ادامه این روند می تواند ایران را در ردیف کشورهای بسیار کم آب قرار دهد. پیش بینی ها نشان می دهد شرایط بارش در کشور نیز این چنین باقی نخواهد ماند.

اگرچه پاییز با بارش در بخش های شمالی شروع شد و بر اساس اطلاعات پهنه ای بارش در استان ها در چند روز اخیر بارش ها در گلستان، مازندران، خراسان شمالی، البرز، سمنان و تهران به ترتیب 12.1 تا 0.1 میلی متر بیش از میانگین بلندمدت خود بود اما احد وظیفه، رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور، درباره پیش بینی وضعیت بارش ها در سال آبی جاری، گفته است که با احتمال قابل توجه، پاییز 1404 گرایش شدیدی به کم بارشی دارد و در بازه 10 روز تا 2 هفته آینده نیز بارش موثری برای اغلب نقاط کشور پیش بینی نمی شود: اگرچه در اولین روزهای پاییز مناطق شمالی کشور با بارش همراه شدند اما به طور کلی انتظار می رود که بارش ها در اغلب مناطق کمتر از نرمال باشد همچنین پیش بینی می شود که بارش ها دیرتر از موعد معمول و با تأخیر حدود 10 تا 15 روزه رخ دهد. در این شرایط کشت پاییزه نیز با تأخیر مواجه خواهد شد.

به گفته او اثرگذاری بارش بر تولید و کشت محصول نه فقط به بارش های فصل پاییز که به شرایط زمستان و بهار آینده نیز وابسته است؛ با این حال این شرایط احتمالا بر چرخه تولید اثرگذار باشد.

وظیفه با تاکید بر اینکه پیش بینی های فصلی همواره باعدم قطعیت همراه هستند، بارش های زمستان را پیش بینی کرد و گفت: با توجه به مدل سازی های عددی، احتمال متوسطی وجود دارد که در انتهای پاییز و اوایل زمستان، بارش ها به شرایط نرمال نزدیک شود. زمستان سهم عمده ای از بارش های کشور را به ویژه در نواحی جنوبی دارد. بر این اساس در صورت تحقق بارش مناسب، می توان بر خلاف شرایط وخیم سال گذشته، به شرایط آبی در عرض های جنوبی امیدوار بود.

به گفته وظیفه سال گذشته بارش در اغلب مناطق جنوبی 50 تا 75 درصد کمتر از معمول بود و مجموع کم بارشی پاییز، زمستان و بهار سال گذشته موجب شد سال آبی 1403 - 1404 یکی از خشکسالی های استثنایی ایران باشد. رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی با اشاره به تداوم خشکسالی طی پنج سال گذشته گفت: ایران طی این مدت با خشکسالی پی در پی روبرو بود.

سال های خشک پی در پی اثر انباشته ای بر یکدیگر دارند و گذراندن ترسالی میان چند خشکسالی، اگر چه شرایط مطلوبی نیست اما با این حال امید است که سال جاری با بارش مناسب تری همراه باشد: بدترین سال از خشکسالی های پی در پی پنج سال اخیر، به ترتیب سال های 1399 - 1400 و 1403 - 1404 بود. در این میان البته سه سال دیگر از وضعیت بهتری برخوردار بودند که به عنوان مثال فصل بهار سال 1402.1403 شرایط مناسبی داشت و بارندگی 60 درصد بیشتر از نرمال بود. پیش بینی از حالا برای فصل بهار باعدم قطعیت قابل توجهی همراه است اما امید است که از یک سو بارش های مطابق یا نزدیک به نرمال زمستانه محقق شود. از سوی دیگر پیش بینی های آینده حاکی از بارش مناسب در بهار باشد.

علاوه بر وظیفه، روز گذشته صادق ضیاییان، رییس مرکز ملی پیش بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوای سازمان هواشناسی کشور هم گفته بود که بر اساس پیش بینی ها، انتظار می رود که بارش ها در پاییز سال جاری نسبت به میانگین بلندمدت کمتر باشد. البته به این معنا نیست که در پاییز هیچ بارشی نخواهد بود بلکه مجموع بارش های رخ داده از میانگین بلندمدت 30ساله کمتر خواهد بود.

به گفته او این وضعیت در اکثر مناطق کشور به جز برخی مناطق محدود در استان های ساحلی دریای خزر و بخش هایی از شمال غرب، صدق می کند: انتظار می رود دمای کشور در پاییز امسال نسبت به میانگین بلندمدت کمی بالاتر رود، هرچند هوا همچنان سرد خواهد بود، اما دما از حالت متوسط پاییز در 30 سال گذشته بیشتر می شود. با توجه به اینکه در سال های گذشته بسیاری از بارش ها کمتر از حد نرمال بود، به ویژه سال زراعی گذشته یعنی از اول مهر تا پایان شهریور سال قبل نزدیک به 40 درصد کاهش بارش را داشتیم، همه این موارد موجب می شود منابع آبی کشور مصرف شود و مشکلات در تأمین آب برای مصارف مختلف رخ دهد. این وضعیت می تواند در شهرهای پرجمعیت بیشتر باشد و مشکلات بیشتری ایجاد کند.

در مجموع پرونده سال آبی 1404-1403 کشور با کاهش بیش از 90 میلی متری بارش نسبت به نرمال بسته شد این خبری است که سحر تاجبخش مسلمان، رییس سازمان هواشناسی پنجم مهر امسال اعلام کرده بود. طبق گفته های او بیشترین کم بارشی ها از نظر درصد کاهش بارش مربوط به استان های هرمزگان و سیستان و بلوچستان با بیش از 70 درصد کاهش است، اما از نظر میزان بارش بیشترین کم بارشی ها مربوط به استان های واقع در حاشیه رشته کوه زاگرس مانند چهارمحال بختیاری، کهگیلویه بویراحمد و لرستان بوده است.

تاجبخش از کاهش شدید بارش ها در حاشیه زاگرس خبر داده و گفته بود که به دلیل اینکه سرچشمه تأمین برخی از منابع آبی برای مناطق غربی و مرکزی ایران است، نگران کننده است: میانگین بارش در استان های حاشیه زاگرس بالاست. برای مثال میانگین سالانه برخی مناطق حدود 700 تا 800 میلی متر است که امسال حدود 400 میلی متر کاهش یافته است. کم بارشی یعنی کاهش منابع آب های سطحی و آب های زیرزمینی چراکه وقتی آب سطحی کاهش یابد و یا آب سطحی نداشته باشید، برای تأمین نیازهای آبی حوزه های مختلف به منابع زیرزمینی رجوع می کنید که این موضوع سبب فشار مضاعف به منابع آب های زیرزمینی می شود.

آنطور که رییس سازمان هواشناسی کشور اعلام کرده بود، استان تهران هم از استان هایی با بدترین شرایط بارشی در کشور بوده است: شاید از لحاظ مقدار جزو بدترین ها نباشد ولی با توجه به جمعیت و نیاز آبی که در استان متمرکز است، کمبود 40 درصدی بارش نیز اثرات خیلی بیشتر و سنگین تری را در تنش های اقتصادی اجتماعی ما خواهد گذاشت. در شهرهای بزرگ مثل تهران و مشهد که ممکن است از لحاظ عدد بارشی کم بارشی خیلی سنگینی نداشته باشیم ولی به لحاظ اینکه منابع خیلی زیادی برای مصرف آب وجود دارد، با مشکلات بیشتری مواجه هستیم.

از نظر دمایی نیز سال نسبتاً گرمی تجربه شد و دمای کل کشور حدود 1.2 درجه از میانگین های بلندمدت بالاتر بود اما میزان افزایش دما به اندازه سال آبی قبل از آن نبود چراکه سال قبل به خاطر تأثیرات ال نینو سال گرم تری را تجربه کرده بودیم. طبق گفته های رییس سازمان هواشناسی، با این وجود به صورت موردی امواج گرمایی برخی از مناطق کشور را تحت تأثیر قرارداد که طولانی مدت شد و در برخی مناطق کشور گرما تا اواخر شهریور نیز ادامه یافت. امسال اگرچه رکورد دمایی ثبت نشد اما گرمای هوا دنباله دار و مداوم بود و مردم این را بیشتر احساس کردند.

براساس داده های سازمان هواشناسی، آمارهایی که در آخرین روز سال آبی منتشر شد (پاییز 1403 تا آخر تابستان 1404) از کاهش قابل توجه میزان بارش نسبت به میانگین بلندمدت حکایت داشت. بر همین اساس پرونده بارش یک ساله با کاهش 39.4 درصدی نسبت به شرایط نرمال بسته شد. سال آبی آخر تابستان (31 شهریور) به پایان رسید و اول پاییز (اول مهر) سال آبی جدید از راه رسیده است.

حالا با پایان سال آبی و جمع بندی پایش های انجام شده، به نظر می رسد در هیچ یک از 12 ماه تغییر مطلوبی در میانگین بارندگی اتفاق نیفتاده است، به طوری که در ماه های گذشته بحران و تنش آبی از دیگر سال ها ملموس تر و پیامدهای کم بارشی نیز بیش از زمان های دیگر دیده شد. آمارهای رسمی نشان داد سطح آب های زیرزمینی و ذخیره سدها کاهش یافته است و تنش آبی در مناطق پرجمعیت، تهدید امنیت آبی، افزایش احتمال فرونشست زمین و تشدید خشک سالی بیش از پیش احساس می شود.

داده های سازمان هواشناسی با پایش دقیق بارش ها نشان می دهد طی هفت روز گذشته منتهی به 31 شهریور، با شدت گرفتن بارش در نقاط مختلفی از کشور دو میلی متر بارش دریافت شده که این میزان در بلندمدت 1.2 میلی متر بوده است و بر همین اساس بارش در هفت روز پایانی سال آبی 76.9 درصد بیش از میانگین بلندمدت بود.

بااین حال از ابتدا تا پایان 31 شهریور میانگین بارش با روند کاهشی همراه بوده است و بارش هفت روز پایانی نیز این کسری را جبران نکرد. از ابتدای فصل تابستان تا 31 شهریور نیز مجموع بارش کشوری هشت میلی متر ثبت شد که نسبت به بارش 11.1 میلی متری در بلندمدت، کاهش 27.9 درصدی بارش اتفاق افتاد. در مجموع نیز آمار سال آبی با کاهش نسبت به میانگین بلندمدت همراه بود، به طوری که از ابتدای سال آبی جاری تا 31 شهریور به طور میانگین 142.3 میلی متر بارش در کشور ثبت شده که نسبت به میانگین بلندمدت 234.9 میلی متر، کاهش 39.4 درصدی یافته است.

جدول اطلاعات پهنه ای بارش استان ها از ابتدای سال آبی جاری (اول مهرماه سال گذشته) نشان می دهد بارش در تمامی استان ها کمتر از حد نرمال بوده است.

در این زمینه سیستان و بلوچستان بدترین وضعیت را تجربه می کند، چراکه 72.5 درصد کمتر از حد نرمال طی سال آبی جاری بارش دریافت کرده است. استان هرمزگان نیز با اختلاف کمی، 70.2 درصد کاهش بارش را تجربه کرده است. استان تهران نیز از جمله استان هایی است که با کم بارشی روبه رو بوده است.

در حالی که میانگین بارش تهران در بلندمدت 280.4 میلی متر است، ولی در سال آبی جاری تنها به طور میانگین 144.2 میلی متر بارش دریافت کرده که نشان دهنده کاهش 48.6 درصدی بارش در این استان است. پایش بارش ها و کاهش 39.4 درصدی بارش نسبت به میانگین بلندمدت حاکی از مواجهه گسترده وسیعی از کشور با کم بارشی و کسری منابع آبی است.

ورودی آب به مخازن سدهای کشور در سال آبی جاری با کاهش 40 درصدی نسبت به سال گذشته مواجه شده است. مدتی پیش فیروز قاسم زاده، مدیرکل دفتر اطلاعات و داده های آب کشور، با هشدار نسبت به تداوم خشکسالی هیدرولوژیکی، اعلام کرد که این کاهش بی سابقه، تنش آبی در ماه های آینده را به شدت تشدید خواهد کرد.

وی با استناد به آمار ایستگاه های باران سنجی وزارت نیرو افزود: میزان بارندگی کشور در سال جاری حدود 38 درصد کمتر از میانگین بلندمدت بوده و از نظر آماری، سال آبی جاری در رتبه 56 از 57 سال گذشته قرار دارد. این شرایط، نشان دهنده وضعیتی بی سابقه و نگران کننده برای منابع آبی کشور است.

قاسم زاده همچنین به افت 22 درصدی پرشدگی سدهای کشور اشاره کرد و گفت: در حال حاضر، تنها 52 درصد ظرفیت مخازن سدهای کشور پر است و این میزان باید نیازهای آبی کشور را تا شروع بارش های پاییزه تأمین کند. سدهای کلیدی در استان های تهران، اصفهان، خراسان رضوی، قم، هرمزگان، زنجان، کرمان و مرکزی در وضعیت بحرانی قرار دارند و برخی از آن ها مانند سد زاینده رود با کاهش 53 درصدی ذخایر نسبت به سال گذشته و سدهای تهران با کسری 300 میلیون مترمکعبی نسبت به شرایط نرمال مواجه اند. کاهش بارندگی ها و افزایش دمای بی سابقه در سال های اخیر، جریان رودخانه ها و چشمه ها را به شدت کاهش داده و منابع آب زیرزمینی را تحت فشار قرار داده است.

طبق داده های وزارت نیرو، تا 10 اسفند 1403، حجم آب موجود در مخازن سدهای کشور به 22.26 میلیارد مترمکعب رسیده که نسبت به سال قبل تر از خود 5 درصد کاهش نشان می دهد. این در حالی است که ورودی آب به سدها در مقایسه با میانگین پنج ساله، 44 درصد کاهش یافته است.

کاهش منابع آبی، پیامدهای گسترده ای در حوزه های زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی به دنبال داشته است. افت تولیدات کشاورزی به دلیل کمبود آب، مهاجرت گسترده روستاییان به شهرها را در پی داشته و تنش های اجتماعی را در مناطقی مانند اصفهان، یزد و خوزستان تشدید کرده است.

به گفته سمیه رفیعی، رییس فراکسیون محیط زیست مجلس، در اردیبهشت 1404، وضعیت 44 سد کشور بحرانی است و این شرایط، تأمین برق از نیروگاه های برق آبی را نیز با چالش مواجه کرده است.

علاوه بر این، فرونشست زمین ناشی از برداشت بی رویه آب های زیرزمینی در مناطقی مانند فلات مرکزی، امنیت زیرساخت های شهری و روستایی را تهدید می کند. گزارش های اخیر نشان می دهد که در برخی از مناطق مانند سیستان و بلوچستان و هرمزگان، بارش ها بیش از 50 درصد کاهش یافته و این امر، تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت را به شدت تحت تأثیر قرار داده است.

واقعیت های آماری بر اساس آخرین اطلاعات وزارت نیرو نشان می دهد تا سال 1403، اما کل هدررفت آب در شبکه های توزیع (شامل مصارف خانگی، تجاری و عمومی) حدود 25 تا 30 درصد است. از این میزان، حدود 15 درصد هدررفت واقعی (نشتی لوله ها و فرسودگی زیرساخت) و 15.5 درصد هدررفت ظاهری (انشعابات غیرمجاز، خطای کنتور و مصارف بدون درآمد) است. با توجه به اینکه بخش خانگی تنها 6 تا 8 درصد از کل مصرف آب کشور را تشکیل می دهد، هدررفت مستقیم در این بخش (عمدتاً به دلیل نشتی داخلی یا مصارف غیرضروری) بسیار ناچیز و در حد 1 تا 2 درصد از کل هدررفت آب برآورد می شود.

اما در بخش کشاورزی با مصرف 90 درصد آب کشور، به دلیل روش های سنتی مانند آبیاری غرقابی، تا 65 درصد هدررفت دارد. همچنین در بخش صنعت (2 درصد مصرف) نیز به دلیل استفاده ناکارآمد، هدررفت محدودی دارد. در تهران، هدررفت واقعی شبکه به 11 درصد رسیده، اما در سطح کشور همچنان بالاست.

برای کاهش هدررفت، بازسازی زیرساخت ها، استفاده از آبیاری مدرن، و مدیریت انشعابات غیرمجاز ضروری است؛ بنابراین به نظر می رسد تمرکز صرف بر صرفه جویی خانگی تأثیر محدودی دارد، زیرا هدررفت بیشتر در بخش کشاورزی و شبکه ها اتفاق می افتد.