شورای امنیت سازمان ملل جمعه شب برای دومین بار در نشستی حساس درباره قطعنامه پیشنهادی روسیه و چین با هدف تعویق شش ماهه بازگشت تحریم های سازمان ملل علیه ایران رأی گیری کرد؛ قطعنامه ای که مانند نشست اول، در نهایت با 4 رأی موافق، 9 رأی مخالف و 2 رأی ممتنع تصویب نشد و عملا فرآیند فعال سازی سازوکار موسوم به ماشه را قطعی کرد.

به گزارش اعتماد، در حالی که تهران تلاش داشت با ارائه پیشنهادهایی، ازجمله فراهم کردن دسترسی فوری بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی به تأسیسات نطنز، حسن نیت و تعهدش به دیپلماسی را ثابت کرده و مسیر تصویب قطعنامه روسیه را هموار سازد، اما مخالفت اروپا مانع از شکل گیری توافق تازه شد. به ادعای رسانه های غربی، پیشنهاد تهران می توانست حتی قبل از برگزاری رأی گیری عملیاتی شود، اما بی اعتمادی عمیق میان طرفین اجازه نداد. بازگشت تحریم ها در شرایطی رقم خورد که سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، ساعاتی پیش از جلسه شورای امنیت تأکید کرد که اقدام سه کشور اروپایی در فعال سازی اسنپ بک نه از مبنای حقوقی برخوردار است و نه از وجاهت سیاسی.

او همچنین هشدار داد که توافق تازه ای که میان تهران و آژانس بین المللی انرژی اتمی در قاهره برای همکاری در شرایط جدید حاصل شده، در صورت اجرای مکانیزم ماشه از بین خواهد رفت. عراقچی یادآور شد که امریکا در سال 2018 با خروج یک جانبه از برجام قطعنامه 2231 را نقض کرد و اروپا نیز با تبعیت از تحریم های غیرقانونی واشنگتن، تعهدات خود را زیر پا گذاشت. با این همه هشدار وزرای خارجه ایران به غرب بالاخص تروییکای اروپایی بی نتیجه ماند، چرا که به ادعای گروهی از ناظران پرونده هسته ای ایران جنبه حقوقی اش را از دست داده و سرنوشت آن منوط به انگیزه های سیاسی بازیگرانی شده بود که از دیپلماسی می گفتند اما بدان پایبند نماندند.

از همین رو ایران در ساعات پایانی پیش از بازگشت قطعی تحریم ها، فراخوانی برای بازگشت سفرای خود از سه کشور اروپایی صادر کرد؛ اقدامی که به گفته ناظران نشان دهنده تصاعد بحران دیپلماتیک میان تهران و دولت های غربی است. از سوی دیگر، بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز اعلام کردند که بازرسی ها در ایران از سر گرفته شده و حتی پیش از بازگشت تحریم ها، بررسی دومین سایت هسته ای سالم ایران در جریان بوده است. تحلیلگران بر این باورند که باوجود تشدید تنش ها، مسیر همکاری های فنی میان تهران و نهاد پادمانی هنوز به طور کامل مسدود نشده است.

چرا که مسعود پزشکیان، رییس جمهور کشورمان، پیش از بازگشت از نیویورک، در گفت وگویی تصریح کرد که تهران قصد خروج از پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای (ان پی تی) را ندارد؛ پیامی که ناظران آن را بیش از هر چیز تلاشی برای جلوگیری از انزوای سیاسی و حقوقی ایران ارزیابی می کنند. در همین راستا، روزنامه اعتماد با هدف ارزیابی سناریوهای پیش رو در عصر تحریم و پساماشه با محسن پاک آیین، سفیر اسبق ایران در باکو، و ابوالقاسم دلفی، سفیر پیشین ایران در پاریس، گفت وگو کرده است. پاک آیین در گفت وگوی اختصاصی خود با اعتماد ضمن اشاره به اینکه که باوجود فعال شدن اسنپ بک و بازگشت تحریم ها، ایران می تواند با دیپلماسی فعال، همکاری با شرکای بین المللی اش را ادامه بدهد، تاکید کرد: حفظ یکپارچگی و اجماع داخلی، اثر تحریم ها را کاهش خواهد داد و مسیر توسعه برنامه صلح آمیز هسته ای و اقتصادی هموار خواهد شد. دلفی نیز در گفت وگو با اعتماد ضمن تاکید بر اینکه فعال سازی اسنپ بک و بازگشت تحریم ها برای ایران پیامدهای منفی دارد، همزمان بر این باور است که اما هنوز مسیر دیپلماسی باز است و فرصت برای مذاکره و به تأخیر انداختن یا تمدید تحریم ها وجود دارد.

مشروح این گفت وگو را در ادامه می خوانید.

محسن پاک آیین، سفیر اسبق ایران در باکو، در پاسخ به پرسش اعتماد درباره سناریوهای احتمالی در عصر پساماشه با اشاره به قطعی شدن مکانیزم اسنپ بک در شورای امنیت توضیح داد: واقعیت این است که این اقدام از منظر حقوق بین الملل پدیده ای استثنایی است و حتی با روح منشور سازمان ملل متناقض است. طبق منشور سازمان ملل، توافق میان قدرت های بزرگ باید با اجماع حاصل شود؛ اگر این اجماع برقرار بود، الزامی بودن قطعنامه ها برای سایر کشورها هم تضمین می شد. اما در شرایط فعلی، به ویژه با رد قطعنامه تمدید لغو تحریم های سازمان ملل علیه کشورمان که با مخالفت چین و روسیه مواجه شده است، قطعا این سند اعتبار کمی دارد و الزامی بودن اجرای آن برای دیگر کشورها تضعیف می شود.

پاک آیین ادامه داد: با این حال، نه تنها درهای دیپلماسی برای ایران همچنان باز است، بلکه باید فعال تر هم باشد، البته نه صرفا با هدف تعامل با اروپا و امریکا. واقعیت این است که کم و کیف اجرای اسنپ بک ارتباط مستقیمی با تصمیم دیگر کشورهای جهان دارد. پاک آیین همچنین تأکید کرد: ایران باید با شرکای خود مانند چین، روسیه، هند، کشورهای آسه آن و آفریقا ارتباطات دیپلماتیک فعال برقرار کرده تا از همراهی جامعه جهانی با محدودیت های حاصل از شش قطعنامه بازگشتی جلوگیری شود. او در ادامه تاکید کرد، بازگشت قطعنامه ها بیشتر جنبه نمادین دارد و کشورهای بزرگی مثل روسیه و چین به لحاظ عملی با غرب در ارتباط با محدودیت ها هم صدا نخواهند شد، چرا که اخیرا منافع ملی کشورها بر هر چیز دیگری ارجحیت دارد.

از همین رو اگر دیگر کشورها احساس کنند منافعشان در اجرای این قطعنامه ها علیه ایران تأمین نمی شود، تمکین نخواهند کرد. این دیپلمات پیشین کشورمان ادامه داد: نقش دیپلماسی می تواند از این پس فعال تر باشد و با دستگاه دیپلماسی کشورمان قادر است با ارائه طرح هایی تازه همراهی کشورهای جهان با قطعنامه های یادشده را متاثر کرده و مسیر را در راستای اهداف کشورمان تغییر بدهد.

از منظری دیگر، عقلانیت حکم می کرد که تا لحظات پایانی، فارغ از آگاهی از نیات امریکا و اروپا، دیپلماسی را ترک نکنیم و حتی تا دقیقه نود دیپلمات ها تحرکات خود را ادامه بدهند. پاک آیین درباره تحریم های امریکا و اروپا گفت: باید پذیرفت که تحریم های امریکا اثرگذارتر از تحریم های سازمان ملل هستند و محدود کردن برنامه های هسته ای ایران توسط شش قطعنامه قبلی بیشتر جنبه تسلیحاتی و هسته ای داشت. دیپلماسی باید همچنان در مسیر مقابله با این اقدامات فعال و مبتکرانه عمل کند. مثلا تهران باید از دو قطبی ایجاد شده در صف اعضای شورای امنیت نهایت بهره برداری را داشته باشد، چون قطعنامه های شش گانه بازگشتی در زمان خود با اجماع کامل تصویب شدند. اما اخیرا روسیه و چین بر اساس منافع خود و ارتباطات نزدیکی که با ایران دارند، در مقابل سه کشور دیگر ایستادند. ما هم باید از طریق دیپلماسی این وضعیت را حفظ کنیم و در مسیر منافع خودمان حرکت کنیم.

سفیر اسبق کشورمان در باکو درباره سناریوهای احتمالی واکنش ایران به بازگشت تحریم ها گفت: احتمالا یکی از سناریوهای عملی، عدم همکاری ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی خواهد بود. به گفته او، در تفاهمی که میان تهران و نهاد پادمانی به میزبانی قاهره برقرار شد، قرار بود همکاری ایران با آژانس در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه پایان یابد. طبیعتا با بازگشت تحریم ها، اطلاعاتی از تاسیسات هسته ای کشور در اختیار این نهاد قرار نخواهیم داد و نظارت ها بر مکان های فعال صلح آمیز را نمی پذیریم. این موضوع از دید اروپا، امریکا و رژیم صهیونیستی که به شدت دنبال اطلاعات هسته ای ایران هستند، ناکامی محسوب خواهد شد، چرا که این اطلاعات برای اقدامات خصمانه علیه کشورمان استفاده می شد.

به گفته پاک آیین، با این همه، به نظر می رسد متضرران اصلی بازگشت تحریم ها اروپا و امریکا خواهند بود. در زمان تصویب برجام، ایران محدودیت غنی سازی تا 3.67 درصد را پذیرفت و اگر دونالد ترامپ در سال 2018 از برجام خارج نشده بود، ایران غنی سازی 60 درصدی را اجرایی نمی کرد.از منظری دیگر باید یادآور شد که اروپایی ها نیز به تعهدات شان عمل نکردند و غنی سازی به 60 درصد رسید. بنابراین، وقتی طرف مقابل مواضعی خصمانه اتخاذ می کند، ایران بی اعتنا به آنها، در مسیر توسعه صنعتی و علمی با شتاب پیش رفته و می رود و از منظر تهران نگرانی های طرف مقابل ملاک تصمیم گیری نخواهد بود. پاک آیین درباره نقش روسیه و چین در دوران پساماشه نیز خاطرنشان کرد: همکاری روسیه و چین با ایران براساس منافع ملی خودشان است و نه صرفا دوستی با تهران. تا زمانی که منافع ملی آنها با حمایت از ایران گره خورده باشد، همراهی خواهند کرد. در دیپلماسی، دوستی و دشمنی معنا ندارد؛ فقط منافع ملی تعیین کننده است.

چین بزرگ ترین شریک اقتصادی ایران است و روسیه هم تقریبا همین وضعیت را دارد. برخی کشورها، از جمله هند، اخیرا واردات نفت از ایران را از سر گرفته اند و ایران ظرفیت های نفتی و تجاری بالایی دارد که نمی توان نادیده گرفت. این دیپلمات پیشین کشورمان در ادامه به اعتماد گفت: به همین دلیل معتقدم روس ها، چینی ها و برخی کشورهای دیگر که با ایران همکاری داشتند، کماکان مراودات خود با ایران را ادامه خواهند داد، شاید حتی در ابعادی وسیع تر. البته ممکن است به دلیل فشارهای سازمان ملل، اطلاع رسانی درباره همکاری ها محدود شود.

یکی از وظایف دیپلماسی و دیپلمات ها این است که منافعی برای کشورهای دیگر تعریف کنند تا آنها هم ترغیب شوند با ایران همکاری کنند. با این حال به دلیل بازگشت تحریم ها شرایط تجارت سخت تر خواهد شد، اما از این مرحله سخت هم عبور خواهیم کرد. مدیریت تحریم ها دشوار است اما غیرممکن نیست. پیش تر هم عبور کردیم، امروز هم عبور خواهیم کرد. پاک آیین در پایان خاطرنشان کرد: در نهایت، در مقطع فعلی، یکپارچگی میان سلایق مختلف داخلی که ارتباط مستقیم با انسجام ملی دارد، باید بیش از پیش تقویت شود. باید از ایجاد دو قطبی های کاذب و درگیری های لفظی میان جناح ها پرهیز شود. تلاش ها باید بر اتکا به ظرفیت های درونی و حمایت از دیپلماسی فعال متمرکز باشد تا امید در میان مردم حفظ شود و همه بتوانند با هم همکاری کنند تا از این مرحله حساس عبور کنیم .

ابوالقاسم دلفی، سفیر پیشین کشورمان در پاریس، در پاسخ به پرسش اعتماد درباره رویکرد اروپا در عصر تحریم و پساماشه گفت: عدم پذیرش تمدید قطعنامه 2231 در شورای امنیت که به ابتکار چین و روسیه برای بار دوم رأی نیاورد، قابل پیش بینی بود و دقیقا با همان آرای نشست اول رد شد. اروپایی ها و به ویژه امریکایی ها به طور جدی دنبال فعال سازی مکانیسم اسنپ بک و بازگشت تحریم ها بودند، بنابراین پیش بینی عدم تصویب این قطعنامه کاملا قابل انتظار بود. دو عضو دائم شورای امنیت، یعنی روسیه و چین، احتمالا می دانستند که قطعنامه بار دیگر تصویب نخواهد شد.

به همین دلیل، به رغم تلاش های مضاعف دستگاه سیاست خارجی، بازگشت تحریم های سازمان ملل علیه کشورمان بسیار ناخوشایند بود. به باور دلفی موضوع دوم این است که اروپایی ها از مدت ها قبل، یعنی حدود یک یا دو ماه پیش، سه خواسته خود را مشخص کردند و اعلام کردند که در صورت تحقق این سه شرط، اسنپ بک را فعال نخواهند کرد. با این حال، ایران تا دقایق پایانی، تمام ابتکارها و پیشنهادهای خود را براساس خطوط قرمز کشورمان ارائه کرد اما مورد پذیرش طرف غربی قرار نگرفت. آمدن بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی به ایران، که ساعاتی پیش از نشست شورای امنیت رسانه ای شد، پیش تر یکی از شروط اروپا بود. با این حال چنان که در جلسات شورای امنیت شاهد بودیم، نماینده فرانسه اساسا از این موضوع مطلع نبود که بازرسان آژانس به ایران آمده اند.

این دیپلمات پیشین کشورمان در ادامه خاطرنشان کرد: در همین راستا، تفاهمنامه قاهره که میان آقای عراقچی و رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، امضا شد، باید سریع تر اجرا می شد. تفاهمنامه ای که به تأیید دو طرف و شورای عالی امنیت ملی کشورمان رسید، می توانست مبنای مناسبی برای همکاری باشد. اگر بازرسان آژانس یک هفته زودتر به تهران آمده بودند و بررسی های خود را انجام می دادند، شاید شرایط کاملا متفاوت بود.

این دیپلمات پیشین در ادامه خاطرنشان کرد همکاری با آژانس، یکی از خواسته های اروپا و امریکا بود که دیر محقق شد، چرا که اروپایی ها با فعال سازی مکانیسم ماشه به دنبال افزایش فشار و گرفتن امتیازات بیشتر بودند. سفیر اسبق کشورمان در پاریس همچنین تاکید کرد: اکنون هم با وجود شرایط دشوار، هنوز امکان استفاده از دیپلماسی وجود دارد. اگرچه تحریم های سازمان ملل بازگشته است، این به معنای بسته شدن کامل درها به روی ایران نیست. اروپایی ها همچنان به گفت وگو و مذاکره علاقه مند هستند و این فرصت می تواند زمینه ای برای تمدید قطعنامه 2231 و برجام فراهم کند، البته مشروط بر اینکه ایران بتواند مطالبات طرف های اروپایی را که در چارچوب توانایی های کشور قابل اجرا هستند، برآورده کند.

دلفی در ادامه گفت وگویش خاطرنشان کرد: نباید در شرایط دشوار اقتصادی، وارد لجبازی با اروپا شویم یا تمام تقصیرات را بر دوش آنها بگذاریم. اروپا نیز به دلیل بحران اوکراین در شرایط سختی به سر می برد و می خواهد مشکلات خود با ایران را حداقل موقتا مسکوت بگذارد تا به موضوعات مهم تر خود بپردازد. به گفته این دیپلمات پیشین، این فرصت هنوز وجود دارد، مشروط بر اینکه با عقلانیت و در راستای منافع ملی، و با دوری از تنش و تحریم بیشتر، روابط خود با اروپا را بازتعریف کنیم. در این صورت، می توان در ماه های پیش رو مذاکراتی آغاز کرد تا بازگشت قطعی تحریم ها به تعویق بیفتد و از مسیر دیپلماسی، آن را متوقف یا تمدید کرد. مقامات فرانسه و مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز اعلام کرده اند که مسیر دیپلماسی همچنان باز است.

دلفی گفت: فعال سازی اسنپ بک و بازگشت تحریم های تعلیق شده بر اساس برجام برای ایران پیامدهای مناسبی در سطح بین المللی نخواهد داشت و کشور را در شرایط دشواری قرار خواهد داد. این وضعیت دیپلماسی را متوقف نمی کند اما مذاکرات را پیچیده تر خواهد کرد. با این حال نباید تصور کرد که اگر اسنپ بک به طور کامل فعال شود، دیگر هیچ راهی برای مذاکره و تمدید باقی نمانده است.