فرارو سجاد صفایی، پژوهشگر ارشد مسائل بین الملل در موسسه ماکس پلانک

به نقل از نشریه ریسپانسیبل استیت کرفت، حمله اخیر اسراییل به قطر، متحد اصلی غیرناتوی ایالات متحده ــ پرسشی جدید را پیش کشیده است: آیا ترکیه، عضو ناتو و متحد رسمی آمریکا، ممکن است هدف بعدی اسراییل باشد؟ هرچند شباهت های قابل توجهی میان جایگاه قطر و ترکیه وجود دارد که سناریوی حمله احتمالی به آنکارا را به طور کامل منتفی نمی سازد، اما مجموعه ای از عوامل به ویژه اتکای عمیق و چندلایه اسراییل به روابط راهبردی با ترکیه به احتمال زیاد نقشی بازدارنده ایفا کرده و مانع از چنین اقدامی خواهد شد.

حمله 9 سپتامبر اسراییل به رهبران حماس در دوحه، بار دیگر پرده از مرحله جدید در کارزار نظامی نزدیک به دوساله این رژیم برداشت؛ کارزاری که دامنه آن اکنون از ایران، سوریه، لبنان و یمن گرفته تا عراق، تونس و قطر گسترده شده است؛ در حالی که هم زمان فاجعه انسانی در غزه ادامه یافته و روند توسعه شهرک های تهاجمی در کرانه باختری شدت گرفته است.

اگرچه حمله به قطر در امتداد مسیر تشدید تنشی قرار دارد که اسراییل طی دو سال گذشته دنبال کرده است، اما در عین حال به معنای شکستن یک قاعده نیز بود؛ چرا که برای نخستین بار هدف، کشوری قرار گرفت که پیش تر به دلایل گوناگون و موجه در زمره خطوط قرمز و مصون از چنین حملاتی به شمار می رفت.

نخست آنکه، مناسبات رژیم اسراییل با قطر را نمی توان پرتنش و تقابلی توصیف کرد. برعکس، دوحه طی سال های گذشته ارتباطاتی محدود اما مستمر با اورشلیم حفظ کرده و در مقاطعی کانال هایی برای گفت وگو و حتی تجارت غیررسمی گشوده است، هرچند این روابط هرگز به سطح دیپلماتیک رسمی نرسیده است. قطر همچنین خود را به عنوان میانجی کلیدی میان اسراییل و حماس مطرح کرده؛ نقشی که در دو سال اخیر اهمیت چشمگیری یافته است.

دوم آنکه، قطر ارتشی مدرن در اختیار دارد، میزبان یکی از بزرگ ترین پایگاه های نظامی آمریکا با حدود 11 هزار سرباز است و به سامانه های پیشرفته پدافندی ساخت ایالات متحده مجهز شده است.

سوم آنکه، قطر جایگاهی ویژه در مناسبات امنیتی واشنگتن دارد و به عنوان متحد اصلی غیرناتوی ایالات متحده شناخته می شود.

با این حال، هیچ یک از این عوامل مانع اسراییل از نقض آشکار حاکمیت قطر نشد؛ اقدامی که حتی در داخل اسراییل نیز پرسش هایی را برانگیخته است: آیا ترکیه می تواند هدف بعدی باشد؟ این پرسش چندان دور از ذهن نیست، زیرا شباهت های قابل توجهی میان ترکیه و قطر وجود دارد که هر دو را به اهداف بالقوه جذاب برای حمله های بعدی اسراییل تبدیل می سازد. به ویژه آنکه هر دو کشور روابط نزدیکی با حماس دارند، در گذشته میزبان رهبران این جنبش بوده اند و همچنان چنین نقشی را ایفا می کنند.

رجب طیب اردوغان، رییس جمهور ترکیه و اعضای کابینه اش بارها به طور علنی با رهبران حماس دیدار کرده اند و اردوغان این جنبش را گروه آزادی بخش خوانده است. علاوه بر این، از زمان سقوط بشار اسد در سوریه و استقرار دولتی نزدیک به آنکارا و دوحه در دمشق، نگاه برنامه ریزان اسراییلی بیش از گذشته متوجه ترکیه و قطر شده و آن ها را به عنوان تهدیدهای راهبردی ارزیابی می کنند.

در همین چارچوب، کمیسیونی که به دستور بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسراییل، برای ارزیابی محیط امنیتی در حال تغییر تشکیل شده، توصیه کرده است اسراییل منابع ویژه ای برای سناریوهای احتمالی درگیری با ترکیه به ویژه در شرق مدیترانه و بر سر نفوذ فزاینده آنکارا در سوریه و غزه اختصاص دهد. اما اگر فرض کنیم اسراییل واقعاً تمایل به حمله به ترکیه داشته باشد، پرسش اصلی این است: آیا محرک هایی که تل آویو را به سمت چنین اقدامی سوق می دهند، می توانند بر عواملی که آن را مهار می کنند غلبه یابند؟

یکی از رایج ترین استدلال ها برای رد احتمال چنین سناریویی، عضویت ترکیه در ناتو است. طرفداران این دیدگاه یادآور می شوند که هرگونه حمله به ترکیه می تواند به طور خودکار ماده 5 پیمان آتلانتیک شمالی را فعال کند؛ ماده ای که همه اعضای ائتلاف را ملزم به دفاع از آنکارا می سازد.

با این حال، حتی در صورت فعال شدن موفقیت آمیز ماده 5 پس از یک حمله مستقیم اسراییل، هیچ تضمینی وجود ندارد که اعضای ناتو دست به اقدام نظامی بزنند. متن معاهده صراحت دارد که هر کشور عضو می تواند چنان اقدامی انجام دهد که ضروری می داند ؛ اقدامی که می تواند از مداخله نظامی گرفته تا صرفاً صدور بیانیه های سیاسی متغیر باشد. این انعطاف، به اعضا اجازه می دهد واکنش خود را به سطحی نمادین یا دیپلماتیک محدود کنند، بی آنکه متعهد به پاسخ نظامی جدی شوند.

در واقع، همان گونه که تجربه های گذشته ترکیه در چارچوب ناتو نشان داده است، بند دفاع جمعی این ائتلاف الزاماً به معنای تضمین حمایت کامل در صورت حمله اسراییل نخواهد بود. نمونه بارز آن در سال 2012 رخ داد؛ زمانی که سوریه یک هواپیمای نظامی ترکیه را سرنگون کرد. آنکارا در ابتدا به فعال سازی ماده 5 اندیشید، اما در نهایت به مشورت های محدودتر ذیل ماده 4 بسنده کرد. در آن مقطع، ناتو با استقرار موشک های پاتریوت در خاک ترکیه واکنشی حمایتی نشان داد، اما از هرگونه تشدید نظامی گسترده تر خودداری کرد. این تجربه برای آنکارا یادآوری تلخ بود: عضویت در ناتو به خودی خود تضمین نمی کند که ماده 5 در صورت یک درگیری مسلحانه به طور خودکار و کامل فعال شود.

در واقع، نمونه ای روشن از محدودیت ها و خطرات شراکت های نظامی را می توان در سرنوشت قطر در برابر اسراییل مشاهده کرد. واقعیتی که نه از نگاه آنکارا و نه از دید اورشلیم پنهان خواهد ماند. روابط عمیق نظامی قطر با ایالات متحده به عنوان متحد اصلی غیرناتوی واشنگتن و میزبان یکی از بزرگ ترین پایگاه های نظامی آمریکا در منطقه نه تنها برای دوحه هیچ گونه مصونیتی ایجاد نکرد، بلکه عملاً بستر حمله 9 سپتامبر اسراییل را فراهم آورد. علاوه بر این، واکنش آمریکا در برابر این حمله به صدور یک بیانیه در شورای امنیت سازمان ملل در محکومیت عملیات اسراییل محدود شد؛ حمایتی که بیش از آنکه بازدارنده باشد، نمادین جلوه کرد. از این منظر، چندان عجیب نخواهد بود اگر دوحه اتحاد خود با واشنگتن را معامله ای تلخ تلقی کند.

بازدارندگی اصلی اسراییل در برابر ماجراجویی های نظامی بی محابا علیه ترکیه، بیش از آنکه به عضویت این کشور در ناتو وابسته باشد، از قدرت نظامی خود آنکارا، اهرم های اقتصادی عمیقش علیه اسراییل و نهایتاً نقش تازه اش به عنوان حامی اصلی رژیم جدید سوریه سرچشمه می گیرد. توان نظامی ترکیه نه تنها در مقیاس، بلکه در سطح فناوری به مراتب فراتر از قطر است. در صورت حمله اسراییل، آنکارا به احتمال زیاد می تواند با تکیه بر توانمندی های متعارف خود از پهپادهای بومی گرفته تا جنگنده های ساخت آمریکا سطحی پایدار از بازدارندگی نظامی را بازگرداند. با این حال، اگر خصومت ها از یک برخورد محدود فراتر رفته و به رویارویی پایدار تبدیل شوند، سایه زرادخانه هسته ای اسراییل همچون سقفی روانی بر شدت و سرعت تشدید تنش ها سنگینی خواهد کرد و دست ترکیه را در ادامه تقابل نظامی محدودتر خواهد ساخت.

علاوه بر این، در صورت بروز درگیری با اسراییل، رهبران ترکیه می توانند از مواضع راهبردی خود در سوریه برای پیچیده تر کردن معادلات امنیتی تل آویو بهره بگیرند. آنکارا می تواند به صورت عملی و پنهان سلاح ها یا تجهیزات پیشرفته را در اختیار دولت دمشق یا گروه های مسلح هم پیمان قرار دهد تا ظرفیت های بازدارنده و تهاجمی دشمنان اسراییل تقویت شود.

یکی از مؤثرترین ابزارهای بازدارندگی ترکیه در برابر هر حمله احتمالی اسراییل، نه تسلیحات بلکه اهرم های اقتصادی و به ویژه انرژی است. اسراییل به طور چشمگیری به نفت خامی وابسته است که از جمهوری آذربایجان از طریق خط لوله و بندر جیهان ترکیه به این کشور می رسد؛ بنابراین آنکارا در عمل به شریان حیاتی امنیت انرژی تل آویو تبدیل شده است.

رهبران اسراییل به خوبی واقف اند که هر تعرض به خاک ترکیه می تواند واکنش آنکارا را در حوزه انرژی برانگیزد و با ایجاد یک بحران سوخت، هم اقتصاد و هم توان عملیاتی نظامی اسراییل را به سرعت تضعیف کند. این اهرم مؤثرِ انتقام گیری یا بازدارندگی، برخلاف تشدید تنش نظامی، نیازی به شلیک حتی یک گلوله ندارد و به واسطه تأثیرات فوری بر زنجیره تأمین انرژی می تواند هزینه های سنگینی را بر مهاجم تحمیل کند.

امروز تردیدی وجود ندارد که ترکیه مجموعه ای از ابزارهای واقعی و مؤثر در اختیار دارد که در صورت بروز خصومت می تواند علیه اسراییل به کار گیرد. همین واقعیت موجب می شود حتی بی محاباترین کابینه های اسراییل نیز پیش از هرگونه اقدام نظامی مستقیم علیه آنکارا، ناگزیر به محاسبه ای طولانی و پرهزینه باشند.

با این حال، تجربه دو سال اخیر نشان می دهد رهبران اسراییل به ویژه تحت رهبری بنیامین نتانیاهو بارها نشان داده اند که از اتخاذ تصمیم های نسنجیده ابایی ندارند؛ اقداماتی چون جنگ با ایران یا حمله اخیر به قطر که نه تنها دستاورد راهبردی پایداری برای اسراییل نداشته، بلکه هزینه های تازه ای بر این رژیم تحمیل کرده است.