وقتی در مدرسه درباره تاریخ تکامل انسان یاد می گرفتیم، معمولاً تصویری آشنا جلوی چشم ما قرار می گرفت؛ ردیفی از موجودات شبیه انسان که از یک میمون ابتدایی آغاز می شد و در انتها به انسان امروزی می رسید که با غرور به سوی آینده قدم برمی دارد. برای بسیاری از افراد، این تصویر نمادی از حرکت آهسته اما حتمی تکامل از موجودات ساده به موجودات پیچیده تر است. اما همین تصویر یک پرسش گمراه کننده را هم به وجود می آورد: اگر واقعاً تکامل به این شکل پیش می رود، چرا هنوز میمون ها و میمون های انسان نما (apes) وجود دارند؟ اگر انسان ها از دل نخستی ها پدید آمده اند، پس چرا هنوز گونه های قدیمی تر از آن ها روی زمین وجود دارند؟

شاید در نگاه اول این پرسش ساده به نظر برسد، اما پاسخ آن بخش جالبی از تاریخ مشترک تکاملی ما را آشکار می کند. در واقع، دانشمندان این موضوع را یکی از برداشت های غلط و ماندگار درباره ماهیت تکامل انسان می دانند. به همین دلیل، دیلی میل از برخی متخصصان برجسته خواسته تا توضیح دهند چرا باید دیدگاه خودمان نسبت به جایگاه انسان در مسیر تکامل را بازنگری کنیم.

برخی تصور می کنند که تکامل یک مسیر خطی است که موجودات ساده را به تدریج به سمت موجودات کامل تر هدایت می کند. اما واقعیت امر به مراتب پیچیده تر از این تصور ساده است. پروفسور روث میس، متخصص تکامل انسان از دانشگاه کالج لندن، در گفت وگو با دیلی میل توضیح می دهد:

به روند تکامل یک درخت نگاه کنید. همه ی گونه های زنده امروز در نوک شاخه ها قرار گرفته اند. انسان و میمون ها روی شاخه هایی هستند که در مقطعی از هم جدا شده اند، و هر دو شاخه همچنان وجود دارند.

اگر این شاخه ها را در طول نسل ها رو به عقب نگاه کنیم، در نهایت به یک گونه ی مشترک می رسیم. نزدیک ترین خویشاوندان زنده انسان های امروزی شامپانزه ها و بونوبوها هستند که حدود 98/7 درصد از دی ان ای خود را با ما مشترک اند.

ما همچنین بسیاری از ویژگی ها را با خویشاوندان نخستی خود شریکیم؛ از ساختارهای آناتومیکی گرفته تا سلسله مراتب های اجتماعی پیچیده و توانایی حل مسئله. ممکن است به نظر برسد که انسان های امروزی از گروهی از شامپانزه ها یا بونوبوها تکامل یافته اند و باقی گونه ها در بخش پایین تر پله های نردبان تکامل باقی مانده اند.

اما داده های ژنتیکی مدرن نشان می دهد که این تصور درست نیست. دانشمندان انسان شناس بر این باورند که انسان ها حدود 6 تا 10 میلیون سال پیش از خانواده ای که شامپانزه ها و بونوبوها را شامل می شد، جدا شدند؛ گونه ای که در آن زمان از شاخه تکاملی جدا شد، آخرین جد مشترک ما نامیده می شود. وقتی دانشمندان درباره انسان های اولیه مانند نئاندرتال ها و انسان های راست قامت صحبت می کنند، ممکن است این طور تصور شود که انسان های امروزی جای همه گونه های قدیمی تر را گرفته اند.

این تصور باعث سوتفاهم می شود؛ طوری که فکر می کنیم همه گونه های قدیمی تر یا شبیه انسان شده اند یا از بین رفته اند. در واقع، درخت زندگی داروین مثل یک ساقه مستقیم رشد نمی کند، بلکه شبیه یک بوته شاخه می دهد و بسیاری از شاخه ها به مسیرهایی می رسند که تکامل آن ها متوقف شده است. نئاندرتال ها صرفاً شاخه دیگری هستند که از آخرین جد مشترک ما، که بین 800 هزار تا 100 هزار سال پیش زندگی می کرد، جدا شده اند.

هیچ دلیلی وجود ندارد که شاخه های دیگر تکامل حتماً باید منقرض می شدند؛ آن ها فقط مسیرهای متفاوتی نسبت به مسیر ما طی کرده اند.

داستان تکامل ما نشان دهنده یک پیشرفت تدریجی پیچیده، به ویژه در زمینه هوش است. این هوش باعث شده تا انسان ها در جهان به شکل بی سابقه ای موفق شوند و بسیاری از گونه های نخستی دیگر را در معرض خطر قرار دهند. اما سوال اینجاست که اگر هوش ما چنین برتری عظیمی در تکامل دارد، چرا خویشاوندان نزدیک ما هم به همین اندازه باهوش نشده اند؟ کارشناسان می گویند: آنچه برای ما بسیار مهم به نظر می رسد، لزوماً برای موفقیت گونه های دیگر ضروری نیست. پروفسور میس توضیح می دهد:

اگر شما در جنگل های بارانی در گروهی از نخستی ها زندگی کنید که بیشتر گیاه می خورند، نوع هوشی که نیاز دارید با نوع هوشی که یک گوشتخوار برای شکار گروهی حیوانات بزرگ در ساوانا لازم دارد، متفاوت خواهد بود.

بنابراین، هیچ دلیلی وجود ندارد که میمون ها به یک گونه انسان مانند تکامل پیدا می کردند. در واقع، وقتی صحبت از موفقیت تکاملی می شود، هوش انسان آن قدر هم که فکر می کنیم برتری ندارد.

دکتر جان رووان، استاد دستیار تکامل انسان در دانشگاه کمبریج، به دیلی میل می گوید:

شامپانزه ها و بونوبوها در محیط های خود بسیار موفق هستند، پس چرا سوال معکوس را نمی پرسیم: چرا انسان ها به شکل شامپانزه ها یا بونوبوها تکامل نیافته اند؟

بونوبوها به خصوص درگیر خشونت و کشتار بین گروهی نمی شوند، در حالی که ما انسان ها مدام گرفتار جنگ و درگیری هستیم؛ چرا ما شبیه بونوبوها تکامل نیافته ایم؟

بر خلاف باور رایج، انسانیت هدف نهایی تکامل نیست. دکتر رووان می گوید:

اغلب تصور می شود که ویژگی های انسان بهترین اند، اما این تقریباً همیشه درست نیست. انسان ها تطابق های جالبی دارند، اما باید به یاد داشته باشیم که میلیاردها گونه دیگر روی زمین هم ویژگی های خاص خود را دارند و بسیاری از آن ها حتی شگفت انگیزتر از توانایی های انسان هستند.

با این حال، اگرچه در حال حاضر میمون ها و میمون های انسان نما هیچ دلیلی برای تکامل هوش انسان گونه ندارند، اما این وضعیت همیشه پابرجا نخواهد بود. در آینده های دور، یا اگر انسان ها از روی زمین ناپدید شوند، ممکن است جایگاهی در طبیعت بوجود آید که برخی نخستی ها بتوانند آن را پر کنند. پروفسور میس می گوید:

هر جهش به صورت تصادفی رخ می دهد، اما اگر گونه ها در محیط های مشابه زندگی کنند، نمونه های زیادی از تکامل همگرا وجود دارد.

بنابراین کاملاً ممکن است موجودی تا حدودی شبیه ما تکامل یابد، اما این امر اجتناب ناپذیر نیست، زیرا محیط همیشه کمی متفاوت خواهد بود.

بنابراین سناریویی شبیه فیلم سیاره میمون ها (Planet of the Apes-style) در آینده بسیار دور، چندان هم غیرقابل تصور نیست. با این حال، موجودی که از این فرایند طولانی تکامل به وجود می آید، ممکن است هیچ شباهتی به انسان هایی که ما می شناسیم نداشته باشد. دکتر ادوین د جاگر، مردم شناس زیستی دانشگاه کمبریج، به دیلی میل می گوید:

تکامل دقیقاً خودش را تکرار نمی کند، اما با گذشت زمان کافی و تحت فشارهای مناسب، ممکن است برخی از نخستی سانان به هوش بالاتر یا ویژگی های انسانی تر تکامل پیدا کنند.

اما آن ها انسان نمی شوند، به نظر من چیزی کاملاً جدید خواهند بود.