درحالی که برخی مسئولان تأکید دارند ذخیره سوخت مایع مورد نیاز نیروگاه های تولید برق به حداکثر رسیده و احتمالا مشکل قطعی برق به پاییز و زمستان نمی کشد، فعالان صنعت برق و کارشناسان معتقدند این ذخیره سوخت نیروگاه ها، هم محدود است و هم بهره وری نیروگاه ها را پایین می آورد. ضمن اینکه چون آلودگی شدیدی ایجاد می کند، استفاده طولانی از آن ممکن نیست.

به گزارش شرق، به باور آنان، مجموع این عوامل باعث می شود کسری گاز شدید در فصل زمستان کار خودش را بکند و قطعی های برق را بازگرداند. هم زمان کمیسیون انرژی مجلس نیز گزارشی تهیه کرده که نشان می دهد در کنار موضوع کمبود سوخت نیروگاه ها، مسائل زیرساختی مانند فرسودگی تجهیزات، راندمان پایین نیروگاه ها، ضعف در تکمیل خطوط و پست های انتقال و البته مدیریت حکمرانی نامناسب، وضعیت ناپایدار و به شدت شکننده ای برای صنعت برق کشور ایجاد کرده است.

بدتر اینکه در چنین شرایطی، به علت کاهش بارندگی ها، سهم نیروگاه های برق آبی نیز در تولید برق به شدت کاهش یافته؛ چراکه ذخیره آنان با کاهش بیش از 54درصدی مواجه بوده است.

خاموشی های پایتخت با پایان فصل تابستان پایان یافت؛ بااین حال، مصطفی رجبی مشهدی، مدیرعامل شرکت توانیر، چند روز پیش بر ضرورت استمرار برنامه های مدیریت مصرف تأکید کرد و عباس علی آبادی، وزیر نیرو، اعلام کرده با شروع فصل پاییز، خاموشی ها به حداقل خواهد رسید اما به یک شرط.

او گفته بود: با وجود کسری منابع و ناترازی های موجود، اقدامات مناسبی برای تأمین برق و آب انجام شده و پیش بینی می کنیم در فصل پاییز، خاموشی ها به حداقل برسد؛ به شرط آنکه نیروگاه ها به اندازه کافی گاز و آب در اختیار داشته باشند .

از سوی دیگر، کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی گزارشی درباره بررسی خاموشی های گسترده در تابستان 1404 تهیه کرده است که در آن، ناترازی برق در تابستان سال جاری در سناریویی خوشبینانه حدود 17 هزارو 600 مگاوات، در سناریویی واقع بینانه حدود 22 هزارو 500 مگاوات و در سناریویی بدبینانه حدود 26 هزارو 900 مگاوات برآورد و وضعیت زیرساختی نیروگاه ها بررسی شده است.

کارشناسان مرکز پژوهش ها نوشته اند که ارقام کسری نشان می دهد شکاف تولید و مصرف در سال جاری نسبت به سال گذشته نه تنها جبران نشده، بلکه تشدید نیز شده است؛ بنابراین برخی متغیرها فقط به صورت مقطعی می توانند موجب تعدیل وضعیت شوند.

براساس این گزارش، زیرساخت نیروگاه ها نیز وضعیت نامطلوبی دارد. ظرفیت نامی نیروگاه های کشور در پایان سال 1403 حدود 94هزارو 579 مگاوات بوده؛ درحالی که ظرفیت عملی شبکه تولید فقط 81هزارو 85 مگاوات برآورد شده است. این اختلاف معنادار که بیش از 13 هزارو 500 مگاوات است، عمدتا ناشی از فرسودگی تجهیزات، بهره وری پایین نیروگاه ها و در برخی موارد کمبود سوخت به ویژه در فصول سرد سال معرفی شده است.

از سوی دیگر، در سال های 1396 تا 1404 بیش از 97 درصد مساحت کشور درگیر خشک سالی بوده است. کاهش بارندگی در سال آبی منتهی به فروردین 1404، در مقایسه با مدت مشابه سال قبل 29 درصد و نسبت به میانگین بلندمدت 40 درصد گزارش شده است. همین امر موجب کاهش 77درصدی تولید نیروگاه های برق آبی نسبت به شرایط نرمال شده و نقش این نیروگاه ها را در پایداری شبکه به شدت محدود کرده است.

در حوزه انتقال و توزیع نیز وضعیت مشابهی حاکم است. ظرفیت شبکه انتقال کشور حدود 62 هزارو 250 مگاوات برآورد شده؛ درحالی که بار هم زمان تابستان به 80 هزارو 64 مگاوات رسیده است. این شکاف 17 هزارو 814مگاواتی بیانگر یک بحران زیرساختی جدی است. ضعف در تکمیل خطوط و پست های انتقال مانع انتقال انرژی مازاد در نیمه جنوبی کشور برای جبران کمبود در نیمه شمالی شده است. به طور مشخص، فقط 45 درصد از خطوط انتقال مصوب و 36 درصد از پست های فوق توزیع به بهره برداری رسیده اند.

افزون بر این، فرسودگی شبکه، تلفات بالا و گلوگاه های منطقه ای (به ویژه در استان های خوزستان، البرز و فارس) از عوامل اصلی قطعی های موضعی هستند. تلفات در شبکه انتقال حدود 12 درصد و در شبکه توزیع حدود 15 درصد گزارش شده که به مراتب بالاتر از استانداردهای جهانی است. همچنین حاشیه رزرو عملی شبکه در سال های اخیر به شدت کاهش یافته و در تابستان 1404 به کمتر از دو درصد رسیده است؛ به این معنا که از مدار خارج شدن فقط یک نیروگاه بزرگ می تواند منجر به خاموشی های سراسری شود.

از نگاه کارشناسان مرکز پژوهش های مجلس، در چنین شرایطی از منظر حکمرانی بخش برق نیز چالش های ساختاری همچنان پابرجاست. بسیاری از شرکت های توزیع برق به دلیل ضعف مالی و مدیریتی قادر به نوسازی شبکه نیستند. علاوه بر این، روند خصوصی سازی ناقص و انتقال مالکیت نیروگاه ها و شرکت ها به نهادهای شبه دولتی، بدون ایجاد نهاد مستقل تنظیم گر، منجر به کاهش بهره وری، افزایش بدهی ها و تشدید مشکلات مالی در صنعت برق کشور شده است.

این گزارش و وضعیتی که فعالان بخش خصوصی صنعت برق در سال های اخیر شرح دادند، نشان می دهد در حالی از تابستان به پاییز می رویم که نه نیروگاه های سیکل ترکیبی وضعیت مناسبی دارند و نه برق آبی ها.

بر پایه آخرین آمار رسمی منتشرشده از سوی وزارت نیرو و شرکت برق حرارتی، ایران در مجموع بیش از 140 نیروگاه فعال دارد که شامل انواع سیکل ترکیبی، گازی، بخاری، برق آبی، اتمی، تجدیدپذیر (خورشیدی و بادی) و دیزلی است. بخش عمده این نیروگاه ها با سوخت های فسیلی کار می کنند؛ یعنی گاز طبیعی به عنوان سوخت اصلی و در مواقع کمبود یا پیک مصرف زمستان، سوخت مایع مانند گازوییل و مازوت جایگزین آن می شود. حدود 110 تا 115 نیروگاه بزرگ (از حدود 140 نیروگاه) وابسته به گاز طبیعی هستند و تقریبا همه این واحدها امکان استفاده از سوخت مایع را نیز دارند. فقط نیروگاه های برق آبی، اتمی، خورشیدی و بادی فاقد مصرف سوخت فسیلی اند.

ذخیره مفید در نیروگاه های برق آبی کل کشور از بیش از 9 هزار میلیون مترمکعب در سال آبی 1402-1403 به چهارهزارو 135 میلیون مترمکعب در سال 1403-1404 رسیده که نشان دهنده کاهش 54درصدی در این ذخایر است. وزیر نیرو نیز اخیرا نسبت به کاهش بارندگی ها اظهار نگرانی کرده و گفته است: پاییز سختی را پیش رو خواهیم داشت .

در نیروگاه های سیکل ترکیبی که حدود 85 درصد نیروگاه های کشور را تشکیل می دهند نیز به علت کمبود گاز در فصل زمستان وضعیت معمولا مطلوب نیست. مثلا سال گذشته به گفته خود وزارت نفت، در ابتدای شهریور ذخایر نفت گاز نیروگاهی 43 درصد کاهش یافت و میزان تحویل سوخت از 3.2 میلیارد لیتر به 1.2 میلیارد لیتر رسیده بود، اما امسال ذخایر سوخت نیروگاهی نسبت به سال گذشته بیش از 60 درصد افزایش یافته تا میزان مصرف سوخت مازوت توسط نیروگاه ها کمتر شود.

بااین حال، حمیدرضا صالحی، نایب رییس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی، توضیح می دهد: ذخیره نیروگاه ها برای مدت کوتاه یک ونیم تا دوماهه است؛ بنابراین حتی اگر با ذخیره سوخت کافی تمام ذخایر نیروگاه ها هم تأمین شده باشد، در حالت خوشبینانه فقط نیاز کشور در پاییز را برطرف می کند و در زمستان باز هم تولید برق نیروگاه ها به مشکل خواهد خورد.

صالحی با بیان اینکه برخی به اشتباه توقف قطعی برق را ناشی از کاهش صادرات آن می دانند، توضیح می دهد: مجموع کل قراردادهای صادراتی ما به پاکستان، عراق و افغانستان اصلا عدد بالایی نیست؛ ضمن اینکه در قراردادهای ما با این کشورها، ذکر شده در شرایطی که ایران نیاز به برق دارد، می تواند صادرات را کم کند. این حتی درباره قراردادهای گازی ما هم صدق می کند و بر همین اساس هم الان گاز و برق صادراتی ما به عراق بسیار کم شده است. در نتیجه قطعی یا توقف قطعی ربطی به مسئله صادرات ندارد .

بنا بر اظهارات صالحی، از پاییز به بعد مصرف گاز افزایشی می شود و درست است که عمده مصرف گاز ما خانگی است، اما مصرف گاز نیروگاه ها هم عدد کمی نیست و به همین دلیل نیروگاه ها مخازنی دارند که در صورت نبود گاز بتوانند از گازوییل به عنوان سوخت دوم استفاده کنند و مجبور نباشند سراغ سوخت سوم که مازوت است و مشکلات محیط زیستی ایجاد می کند، بروند. او می گوید: اگر در زمستان دولت مجبور شود گازوییل وارد کند و گازش هم به علت مصرف بالای خانگی به نیروگاه ها نرسد، احتمالا در تأمین برق زمستان به مشکل می خوریم .

نایب رییس کمیسیون انرژی اتاق توضیح می دهد: در صورت تداوم سیاست های و نگاه های قدیمی دولت، به این علت که مصرف شیب رشد سابق (دست کم شش درصد) دارد و تولید هم رشد درخور توجهی نداشته و در افزایش بهره وری هم موفقیتی حاصل نشده، قطعا تجارب سال های گذشته امسال هم تکرار می شود.

صالحی می گوید: ذخیره سوخت مایع اتفاق خوبی است؛ چون سال گذشته این ذخایر ما 80 درصد نسبت به سال 1402 کمتر شده بود. امسال هم شنیده هایی وجود داشت مبنی بر اینکه گازوییل ما صادر شده که نگرانی هایی ایجاد کرد، ولی در مجموع ذخیره سوخت مشکلات را کمتر می کند؛ چون بدون آن احتمال قطعی برق در آغاز فصل سرد هم وجود داشت. البته به نظرم با هر مقدار ذخیره هم نمی توان گفت تجارب تلخ قبلی دیگر حتما تکرار نمی شود؛ چراکه برای مثال در زمینه بهره وری هیچ اقدام مؤثری برای اینکه در کشور کاهش مصرف انرژی اتفاق بیفتد، انجام نشده است .

هاشم اورعی، استاد دانشگاه صنعتی شریف نیز در اظهاراتش با صالحی همسو است. او توضیح می دهد که تقریبا سوخت اصلی تمام نیروگاه های ما گاز است و وقتی صحبت از سوخت مایع می کنیم، به عنوان سوخت جایگزین است.

به گفته اورعی، حتی اگر همان طور که مسئولان می گویند تمام ذخایر نیروگاه ها هم با سوخت مایع پر شده باشد، استفاده از مازوت یا گازوییل چند مورد منفی دارد: اول اینکه ما ظرفیت ذخیره سازی محدودی داریم، دوم اینکه بهره وری نیروگاه ها وقتی از سوخت جایگزین استفاده می کنیم، پایین می آید و سوم مسئله آلودگی است که ما را با محدودیت مواجه می کند، به طوری که به محض اینکه مصرف نیروگاه های نزدیک شهرهای بزرگ را می بریم روی سوخت جایگزین، به شدت آلودگی ایجاد می شود، تا جایی که پارسال در آبان ماه رییس جمهور دستور داد از سوخت جایگزین استفاده نشود.

او می گوید: از همه مهم تر اینکه درباره گازوییل، ما الان تقریبا واردکننده گازوییل شده ایم؛ یعنی امکان تأمین گازوییل به مقدار دلخواه به نیروگاه ها را نداریم. در مورد مازوت هم ارزش حرارتی مازوت این قدر پایین است که از نظر لجستیک امکان تأمین مازوت از طریق جاده را برای همه نیروگاه ها نداریم. در نتیجه گازوییل و مازوت به عنوان سوخت جایگزین فقط می توانند برای زمان محدود و به مقدار محدود استفاده شوند، نه اینکه ما بگوییم چند ماهی را که مثلا گاز نداریم، با گازوییل و مازوت بگذرانیم؛ این کاملا غیرعملی است. درباره گاز هم امسال پیش بینی می شود کسری گازمان به مراتب بیشتر از سال گذشته باشد.

دو هفته پیش مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران اعلام کرد وقتی هوا سرد شود، حدود 350 میلیون مترمکعب در روز کسری گاز خواهیم داشت؛ به عبارت دیگر، عمق ناترازی گاز و کمبود گاز در زمستان در حال افزایش است. بنابراین با توجه به اینکه در اوج سرما 75 درصد مصرف گاز کشور خانگی است، دیگر سهم صنعت و نیروگاه ها به شدت کاهش پیدا می کند. مجموع این عوامل باعث می شود که من بگویم نه تنها احتمال می دهم، که حتی یقین دارم در زمستان پیش رو ما با خاموشی مواجه هستیم، مگر اینکه زمستانی داشته باشیم که زمستان نباشد؛ یعنی به طور استثنایی سرما به کشور نیاید، وگرنه در نیمه شمالی کشور به طور معمول ما دو ماه را هوای منفی داریم .

اورعی تأکید می کند که اگر چنین هوایی را مانند سال های پیش داشته باشیم، قطعا نیروگاه های ما امکان کار با سوخت مایع را نخواهند داشت و باز هم با خاموشی مواجه خواهیم بود؛ چراکه اقداماتی که منجر به حذف ناترازی ها شود، انجام نشده است.