فرارو- جنبش هنری سوررئالیسم با آثاری از هنرمندان برجسته ای چون دورا مار، فریدا کالو و رنه ماگریت، مرز میان رؤیا و واقعیت را دگرگون ساخت و شیوه تازه ای برای نگاه به هنر مدرن پدید آورد.

به نقل از آرت نیوز، جنبش سوررئالیسم در قرن بیستم نه تنها مرز میان رؤیا و واقعیت را به چالش کشید، بلکه با آثار ماندگار هنرمندانش نگاه تازه ای به ماهیت تصویر، هویت و ناخودآگاه ارائه کرد. از عکس مرموز دورا مار گرفته تا نقاشی نمادین ماگریت و پرتره شخصی دوروتیا تانینگ، هر یک از این آثار همچنان در تاریخ هنر مدرن جایگاهی ویژه دارند.

این تصویر عجیب و غریب دقیقاً چه چیزی را نشان می دهد؟ حتی دورا مار، هنرمند و عکاس فرانسوی، هیچ گاه به روشنی پاسخ نداد. موجودی با ناخن های بلند، سری برآمده و پوسته ای فلس مانند در قاب دیده می شود؛ بسیاری آن را یک آرمادیلو می دانند، اما شماری از پژوهشگران احتمال داده اند که جنینی باشد که هنوز مشخص نیست انسانی است یا حیوانی.

عنوان اثر اندکی سرنخ می دهد. نام اوبو به نمایشنامه ی جنجالی آلفرد ژاری در سال 1896 با عنوان Ubu Roi اشاره دارد؛ اثری که در آن ژاری شخصیت اصلی را موجودی با ظاهری حیوان گونه توصیف می کند که به زعم او برادر دریایی و هم خانواده ی زشت ترین جانوران، یعنی شپش دریایی است.

چه شپش دریایی باشد و چه آرمادیلو، موجود ناشناخته ی مار سال هاست توجه علاقه مندان هنر را جلب کرده است. تاریخ نگار هنر روزالیند کراوس این عکس را نماد سوررئالیسم دانسته است. آنچه اثر را خاص می کند، انتخاب آگاهانه مار در بزرگ نمایی چهره ی موجود و حذف بخش هایی چون پاها یا پس زمینه است. همین رویکرد باعث می شود بیننده با چیزی ظاهراً عادی مواجه شود که در عین حال بیگانه و حتی کابوس وار جلوه می کند.

مار با این کار نشان داد که برای یافتن شگفتی و بی قاعدگی، نیازی به رؤیاپردازی پیچیده نیست؛ کافی است با دوربین به دنیای اطراف نگاه کنیم.

در کتاب مشهور ویتنی چادویک درباره زنان سوررئالیست، به تفاوت جنسیتی در بازنمایی زن اشاره شده است. به گفته او، مردان سوررئالیست اغلب زنان را به شکل ابژه ای اروتیک می نگاریدند، در حالی که زنان هنرمند، هم جنس خود را با نگاهی پیچیده تر و کمتر اغواگر ترسیم می کردند. نقاشی انتهای جهان از لئونور فینی نمونه ی بارزی از این نگرش است.

در این تابلو، زنی بلوند با موهای پرپشت در مردابی تاریک ایستاده است. پیرامون او برگ های شناور، جمجمه ای و سر پرندگان عجیب الخلقه دیده می شود. افق سرخ رنگ غروب، بخش عمده ای از صحنه را در تاریکی فرو برده است. نخستین برداشت شاید خودنگاره ای درون نگرانه به نظر برسد، اما نگاه یخ زده و بی روح شخصیت اصلی هرگونه ارتباط روانی با بیننده را قطع می کند.

جالب آنکه اگر او به آب زیر پایش نگاه می کرد، بازتابی از خود را می دید: چهره ای مسن تر، عبوس و تا حدی هیولایی با لبخندی محو. عنوان اثر نیز که پایان جهان معنا می دهد، به مفهوم فناپذیری و مرگ اشاره دارد. چند سال بعد فینی بار دیگر به همین ترکیب بندی بازگشت و نسخه ای دیگر خلق کرد که در آن چهره ی زن بیمارتر و به مرگ نزدیک تر جلوه می کرد.

این علاقه به مرگ و زوال، بخشی جدایی ناپذیر از هویت هنری فینی بود؛ هنرمندی که در برابر تصویر رایج زن در سوررئالیسم مردانه، تصویری تیره تر و فلسفی تر عرضه کرد.

نام فریدا کالو بیش از هر زن دیگری در این فهرست با جنبش سوررئالیسم گره خورده است، هرچند او خود بارها تأکید کرد که سوررئالیست نیست. به گفته کالو: من هیچ گاه رؤیا را نقاشی نکردم؛ من واقعیت خودم را نقاشی کردم.

این اثر در نمایشگاه سال 1938 گالری ژولیان لوی در نیویورک به نمایش درآمد؛ جایی که نقش مهمی در تاریخ سوررئالیسم داشت. موضوع نقاشی ساده به نظر می رسد: پاهای کالو در وان حمام. اما سطح آب مملو از تصاویر فراواقعی است: صدفی که آب می پاشد، آسمان خراشی که از دل آتشفشانی فوران کننده بیرون می آید، پرنده ای عظیم بر درخت نشسته و لباسی زنانه شناور.

بسیاری از این تصاویر در آثار قبلی کالو نیز دیده شده بود. آنچه اثر را ویژه می کند، حضور نشانه های جسمی واقعی است: یکی از انگشتان پایش کج است و جای زخمی روی رانش دیده می شود؛ یادآور جراحی های متعدد پس از تصادف اتوبوس سال 1925 که ستون فقرات او را شکست.

کالو در واقع مخاطب را وادار می کند جهان را از دید خودش ببیند. عناصر عجیب در نقاشی شاید علمی غیرممکن باشند، اما برای او حقیقتی زیسته اند. همان طور که زندگی اش اغلب منطقی نبود، هنر او نیز میان واقعیت و خیال مرز روشنی قائل نمی شود. به این معنا، سوررئالیسم برای کالو نه سبک، بلکه بازتابی از واقعیت شخصی بود.

هیچ یک از آثار سوررئالیستی به اندازه ی نقاشی مشهور رنه ماگریت، یعنی خیانت تصاویر، در فرهنگ عمومی شناخته شده نیست. حتی کسانی که اثر را ندیده اند، جمله معروف آن را شنیده اند: این یک پیپ نیست. جمله ای که زیر تصویری دقیق از یک پیپ نوشته شده است.

ماگریت با این کار بیننده را وادار می کند به ماهیت تصویر بیندیشد. درست است؛ آنچه می بینیم خودِ پیپ نیست، بلکه تصویری از پیپ است. بدین ترتیب او به مخاطب یادآوری می کند که هنر لزوماً بازتاب مستقیم واقعیت نیست، بلکه بازنمایی ای است که می تواند فریبنده باشد.

هرچند این تابلو هیچ عنصر رؤیایی ندارد، اما سوررئالیست ها، از جمله آندره برتون، آن را ستودند و در نوشته های خود به آن ادای احترام کردند. اهمیت اثر حتی فراتر رفت و زمینه ساز جنبش های هنری بعدی مانند مفهوم گرایی دهه 1960 شد؛ جریانی که رابطه متن و تصویر را دستمایه پرسش درباره ماهیت هنر قرار داد.

خیانت تصاویر امروز همچنان در موزه ها و کتاب های درسی به عنوان نمونه ای درخشان از بازی هوشمندانه میان زبان و تصویر تدریس می شود.

در بسیاری از آثار سوررئالیستی، درهای نیمه باز نمادی از ورود به جهان های دیگر یا لایه های پنهان روان هستند. در میان این تصاویر، درهای بی پایان نقاشی تولد از دوروتیا تانینگ از همه جذاب تر به نظر می رسند.

این نقاشی خودنگاره ای است که تانینگ را در آپارتمانش در نیویورک نشان می دهد. او فضای واقعی خانه اش را به دالانی بی انتها تبدیل کرده که اتاق های متوالی آن هیچ راه گریزی ندارند. کف چوبی کج و پرسپکتیو نامتعارف، حس اسارت و بی پایانی را تقویت می کند. تانینگ یک دست بر دستگیره در گذاشته، گویی خود اوست که این درها را گشوده است.

در کنار او موجودی بالدار ایستاده که به افسانه ی قاره ی گمشده لموریا در کیش تئوسوفی اشاره دارد. نگاه نافذ و سنگی تانینگ، همچون سپری روانی، بیننده را از هرگونه برداشت روان شناسانه بازمی دارد. عریانی نیمه پنهان او نیز نه بار اروتیک دارد و نه پاسخی برای پیچک هایی که دامنش را احاطه کرده اند.

رازآلودگی اثر، همان چیزی است که تانینگ خود آن را ستوده بود: می بینید، معما چیز بسیار سالمی است، چون بیننده را تشویق می کند فراتر از بدیهیات و روزمره را ببیند.

این پنج اثر از زنان و مردان سوررئالیست، هر یک به شیوه ای خاص، مرز میان واقعیت، خیال و بازنمایی را جابه جا کرده اند. از موجود ناشناخته دورا مار تا بازی زبانی ماگریت، و از بازتاب های شخصی فریدا کالو تا دالان بی پایان دوروتیا تانینگ، همه نشان می دهند که سوررئالیسم چیزی فراتر از سبک هنری بود؛ راهی برای دیدن جهان به گونه ای دیگر.