فوک خزری، تنها پستاندار دریایی دریای خزر و گونه ای اندمیک که زیستگاهش منحصر به بزرگ ترین دریاچه جهان است، امروز در آستانه یک بحران جدی قرار گرفته است. این گونه کم نظیر که از نظر اکولوژیک نقشی کلیدی در حفظ تعادل زنجیره غذایی خزر ایفا می کند، سال هاست با تهدیدهایی همچون تغییرات اقلیمی، کاهش منابع غذایی، شکار بی رویه در گذشته و بیماری های واگیردار دست به گریبان است.

به گزارش تسنیم، در ماه های اخیر، گزارش های متعددی از مرگ ومیر گسترده این جانور ارزشمند منتشر شده است؛ آماری که گاه در سواحل قزاقستان و روسیه به هزاران قطعه می رسد و نشان دهنده عمق بحرانی است که آینده این گونه را تهدید می کند.

بررسی های صورت گرفته در ایران نشان می دهد بخش عمده این تلفات در آب های شمالی خزر رخ داده و لاشه ها با جریان های آبی به سواحل کشور منتقل می شوند، ازهمین رو می توان گفت منشأ اصلی بحران در محدوده حاکمیت ایران نیست، با این حال، ایران طی سال های اخیر بیشترین اهتمام را برای حفاظت از فوک خزری نشان داده است.

اجرای برنامه اقدام ملی ، ایجاد ایستگاه های مراقبت و نگهداری در استان های ساحلی، تجهیز مراکز تخصصی برای پایش و نجات فوک ها، و برگزاری کارگاه های آموزشی برای صیادان بخشی از اقدامات عملی بوده است، حتی تغییر نگرش جوامع محلی و صیادان، که در گذشته این گونه را رقیب خود می دانستند، از دستاوردهای مهم این برنامه هاست.

با وجود این تلاش ها، واقعیت آن است که حفاظت از فوک خزری موضوعی فراتر از مرزهای ملی است. این گونه زیستی ارزشمند قلمرویی مشترک میان پنج کشور حاشیه خزر دارد و هرگونه کاستی یا بی توجهی در یکی از این کشورها می تواند بقای آن را به خطر اندازد، ازهمین رو ضرورت دارد یک برنامه اقدام منطقه ای با مشارکت همه دولت های ساحلی و حمایت نهادهای بین المللی همچون کنوانسیون تهران و اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) تدوین و اجرا شود. تنها در سایه یک هماهنگی جمعی می توان به توقف روند نزولی جمعیت فوک خزری امیدوار بود.

فوک خزری نه تنها یک میراث طبیعی برای کشورهای حاشیه خزر، بلکه نمادی از غنای زیستی جهان است، حیف است که چنین گونه ارزشمندی، که میلیون ها سال در این زیست بوم خاص دوام آورده است، به دلیل بی توجهی و فقدان همکاری منطقه ای آرام آرام از صفحه حیات محو شود. امروز فرصتی تاریخی پیشِ روی جامعه جهانی است تا با اقدامی فوری و هماهنگ، بقای این موجود بی بدیل را تضمین کند و مانع از نابودی یکی از شاخص ترین سرمایه های طبیعی خزر شود.

شهرام فداکار مدیرکل دفتر زیست بوم ها و سواحل دریای سازمان حفاظت محیط زیست می گوید: فوک خزری تنها پستاندار دریایی دریای خزر و یک گونه اندمیک است؛ به این معنا که صرفاً در همین دریا یافت می شود، مانند هر موجود زنده دیگری، این گونه نیز دچار مرگ ومیر طبیعی می شود و از این قاعده مستثنی نیست. ما همواره آمار تلفات فوک را پایش و رصد می کنیم و آن را با داده های کشورهای همسایه مقایسه می کنیم تا بدانیم وضعیت جمعیت این گونه در محدوده آب های ما نسبت به دیگر کشورها چگونه است.

وی بیان کرد: از ابتدای فروردین سال 1404 تا همین دو سه روز گذشته، حدود 54 قلاده فوک خزری تلف شده اند. بررسی ها نشان می دهد حدود 70 درصد از این تلفات در سواحل استان مازندران، حدود 23 تا 24 درصد در استان گیلان و فقط یک تا دو درصد در سواحل استان گلستان مشاهده شده است.

او اضافه کرد: ویژگی مهم لاشه های مشاهده شده این است که تقریباً تمامی آن ها در شرایطی به سواحل ایران رسیده اند که دست کم یکی دو هفته از مرگشان گذشته بوده است. شکل ظاهری بدن ها کاملاً از بین رفته و تجزیه آغاز شده بود، این موضوع نشان می دهد که مرگ این جانوران در آب های تحت حاکمیت جمهوری اسلامی ایران رخ نداده و احتمالاً در مناطق شمالی دریای خزر اتفاق افتاده است و سپس لاشه ها بر اثر جریان های آبی به سواحل ما منتقل شده اند.

مدیرکل دفتر زیست بوم ها و سواحل دریای سازمان حفاظت محیط زیست بیان کرد: مواردی از فوک های آسیب دیده که هنوز زنده باشند، بسیار اندک بوده است؛ فقط یکی دو نمونه گزارش شده است که خوشبختانه توسط محیط بانان، نیروهای مردمی، دریابانی نیروی انتظامی یا داوطلبان نجات یافته و دوباره به دریا بازگردانده شدند.

مشاهدات بالینی نشان نداده است که این جانوران در تورهای صیادی گرفتار شده یا با قایق و اجسام سخت برخورد کرده باشند؛ نشانه ای از مرگ مستقیم بر اثر دخالت انسانی دیده نشده است. البته به دلیل پایین بودن کیفیت لاشه ها، نمونه برداری علمی بسیار دشوار بود و حتی در مواردی امکان بیومتری و تعیین مشخصات ظاهری به طور کامل وجود نداشت.

فداکار گفت: با توجه به اینکه فوک خزری در فهرست گونه های تحت حمایت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد و طبق آیین نامه قانون شکار و صید برای شکار آن جریمه تعیین شده است، برنامه اقدام ملی حفاظت از فوک خزری تدوین و از سال 1403 اجرایی شد. در این راستا، حدود چهار یا پنج ایستگاه ساحلی برای مراقبت، نگهداری و مطالعه در استان های ساحلی دریای خزر تأسیس و تأمین اعتبار شد. حدود 90 درصد این ایستگاه ها تجهیز و آماده بهره برداری شده اند و در مأموریت های ساحلی برای نجات این گونه مورد استفاده قرار می گیرند.

وی خاطرنشان کرد: همچنین کارگاه های آموزشی متعددی برای صیادان محلی برگزار شد. یکی از نتایج مثبت این کارگاه ها تغییر نگرش صیادان نسبت به فوک خزری بود. پیش تر بسیاری از صیادان این جانور را رقیب خود می دانستند؛ چرا که از ماهی های گرفتار در تور آن ها تغذیه می کرد و در گذشته برخورد مناسبی با این گونه نداشتند و حتی گاهی آن را از بین می بردند.

اما امروز نگاه آن ها تغییر کرده است؛ در بسیاری موارد نه تنها آسیبی به فوک ها نمی زنند، بلکه آن ها را نجات داده و به دریا بازمی گردانند. این تغییر نگرش حاصل درک نقش کلیدی فوک خزری در زنجیره غذایی است؛ نقشی که حتی می تواند به سود صیادان نیز باشد.

مدیرکل دفتر زیست بوم ها و سواحل دریای سازمان حفاطت محیط زیست اضافه کرد: در کنار این، اقدام دیگری نیز در دستور کار قرار دارد. با توجه به اینکه ایران برنامه اقدام ملی حفاظت از فوک خزری را تدوین کرده است، تلاش می شود یک پیشنویس برنامه اقدام منطقه ای نیز تهیه شود. این پیش نویس قرار است در دبیرخانه کنوانسیون تهران مطرح گردد و در صورت پذیرش، به عنوان یک طرح مشترک میان پنج کشور حاشیه خزر به اجرا درآید. در صورت تحقق این امر، وحدت رویه ای منطقه ای شکل خواهد گرفت که می تواند نقش مهمی در حفاظت پایدار از این گونه ارزشمند ایفا کند.

فداکار گفت: براساس گزارش ها، تلفات ثبت شده در کشورهایی همچون قزاقستان یا روسیه به مراتب بیشتر است و در برخی سال ها به رقم های بسیار نگران کننده ای چون 2 تا 3 هزار قطعه می رسد. این در حالی است که تا مدت ها پیش، در این کشورها مجوز شکار فوک خزری به طور رسمی صادر می شد، چراکه پوست این حیوان ارزش بالایی داشت و همین امر سبب می شد شکار گسترده ای صورت گیرد.

به گفته وی، در سال های اخیر، مرگ ومیرها بیشتر با دلایل دیگری توضیح داده می شود. دانشمندان روسی، قزاق و حتی آذربایجانی بر این باورند که شیوع بیماری ها، به ویژه آنفلوانزاهای رایج در میان پستانداران دریایی، عامل اصلی تلفات بوده است. در کنار بیماری ها، تغییرات اقلیمی نیز نقشی جدی ایفا می کند. کاهش تراز آب دریای خزر موجب تغییر در الگوی مهاجرت این گونه شده است.

فوک خزری طبق عادت از ابتدای پاییز تا ابتدای بهار برای زادآوری و جفت گیری به بخش های شمالی خزر می رود، زیرا در آن نواحی لایه های یخ تشکیل می شود و نوزادان خود را بر روی این یخ ها به دنیا می آورد. این امر علاوه بر فراهم کردن محیطی مناسب، به دلیل سفید بودن نوزاد نوعی استتار طبیعی ایجاد می کند و از خطر شکار محافظت می کند.

فداکار توضیح داد: با گرم تر شدن زمین و کاهش سطح آب، این لایه های یخی کمتر تشکیل می شود و در نتیجه فوک ها ناچار می شوند در مناطقی زادآوری کنند که شرایط مطلوبی ندارند. این وضعیت علاوه بر افزایش تلفات نوزادان، بر میزان باروری و تمایل به تولیدمثل نیز اثر منفی گذاشته و به دلیل افزایش استرس حیوان، جمعیت آن ها بیش از پیش در معرض تهدید قرار گرفته است.

عامل دیگری که برخی کارشناسان مطرح کرده اند، فعالیت های زمین شناسی در بستر دریای خزر است. بر اساس این فرضیه، جابه جایی صفحات زمین در بستر دریا موجب آزاد شدن گازهایی می شود که طی میلیون ها سال در لایه های زیرین محبوس بوده اند. انتشار این گازها در آب، شرایطی ایجاد می کند که می تواند منجر به خفگی و مرگ فوک ها شود.

وی بیان کرد: البته باید به این نکته نیز اشاره کرد که سالیان طولانی است یکی از مهم ترین منابع غذایی فوک خزری یعنی ماهی کیلکا از بین رفته و همین امر جمعیت آن ها را به شدت کاهش داده است. این گونه در انتخاب نخست برای تغذیه از کیلکا استفاده می کند و تنها در صورت نبود آن به سراغ منابع غذایی دیگر می رود. بنابراین، از بین رفتن این منبع اصلی تغذیه باعث شده که جمعیت فوک ها ضعیف تر و آسیب پذیرتر در برابر بیماری ها و حوادث شود و در نهایت نرخ مرگ ومیر افزایش یابد.

فداکار گفت: همین مسئله موجب می شود که تعیین علت اصلی مرگ ومیرها بسیار دشوار باشد. به طور مثال، اگر بخواهیم بدانیم علت مرگ یک فرد بیماری خاص، یا اختلال در سیستم عصبی و مغزی بوده است، باید گونه ای تازه و سالم در اختیار داشته باشیم. حتی در برخی موارد لازم است نمونه زنده ای باشد تا بتوان از طریق آزمایش خون به نتایج دقیق رسید.