با شروع ماه مهر دوباره در خیابان ها و کوچه ها می توان کودکان و نوجوانانی را دید که به سوی مدرسه می روند؛ برخی شاد، برخی مضطرب، برخی غمگین و حتی گریان. همراه اغلب این کودکان و نوجوانان نیز می توان خانواده هایشان را دید؛ خانواده هایی مشتاق و شاد یا نگران و خشمگین و غمگین. مسئولان امر در آغازین روز سال تحصیلی جدید جملاتی را که بیشتر انتزاعی است تا عینی، بر زبان می آورند.

به گزارش شرق، بیلبوردهای شهری نیز پر است از شعارهایی که می خواهند انگیزه بخش دانش آموزان باشند؛ اما همه اینها گویی ریتمی تکراری است که پس از چند روز عادی شده و دغدغه های اصلی نهفته زیر شعارها و شورها دوباره سر باز می کند و مطلع بحث های کارشناسی می شود.

دغدغه هایی مانند کاهش روزافزون انگیزه های دانش آموزان برای تحصیل و موفقیت در مدرسه و مشکلات روان شناختی دانش آموزان، به ویژه اضطراب و افسردگی در میان نوجوانان که اکنون به مسئله ای جهانی تبدیل شده است. کافی است به یک دبیرستان دولتی مراجعه کنید و واقعیت عینی پنهان شده زیر شعارها را به چشم خود ببینید.

مدارس غیردولتی نیز خود داستان پرغصه ای هستند که بخشی از آن ها که نامدار و مشهورند، موفقیت را به موضوعی تجاری و دانش آموز را به مواد خامی تبدیل کرده که باید زیر چرخ های ویرانگر صنعت آموزش قرار بگیرند تا به شاخص های تعریف شده موفقیت برسند و ارزش افزوده ای دریافت کنند.

بنابراین در آغاز ماه مهر بهتر است که از شورها کاست و به سؤالاتی بنیادین در زمینه آموزش و پرورش پرداخت. سؤالاتی مانند اینکه چرا نهاد مدرسه در اغلب موارد نمی تواند در زمینه رشد سالم کودکان و نوجوانان نقشی مؤثر داشته باشد؟

برای پاسخ به این سؤال باید به سراغ خانواده ها و فرهنگ رفت و چندان نباید پاسخ را در نهاد آموزش و پرورش جست وجو کرد. مادری که کودک مبتلا به اضطراب جدایی در سال اول دبستان را با خشم به مدرسه می فرستد، پدری که به فرزند نوجوانش می گوید امسال برای تحصیل تو حدود 200 میلیون تومان شهریه داده ام و تو باید نشانم دهی که ارزش این هزینه را داشته ای ، والدینی که از ابتدای سال تحصیلی تا انتهای آن بیش از دانش آموز دغدغه تکالیف درسی و امتحانات را دارند، همگی در تضعیف نهاد مدرسه برای داشتن نقش مؤثر در رشد سالم دانش آموزان سهم دارند. پشت خشم و غم والدین شرمی بزرگ نهفته است؛ شرم از تمامی نقص ها و ناکامی ها.

بخش زیادی از والدین ایرانی در دو دهه گذشته به دلایل مختلف وارد رقابتی توان فرسا شده اند که شاخص های موفقیت در این رقابت جعلی است. شایستگی فرزندان منوط به موفقیت آن ها در زمینه های تحصیلی شده و گویی اگر فرزندی میل به ادامه تحصیل نداشته باشد، کرامت انسانی اش را زیر پا گذاشته و دیگر نباید مورد پذیرش و محبت و احترام والدینش قرار بگیرد. چرا؟ چون خود والد نیز پذیرشی مشروط را توسط والدینش تجربه کرده و فرهنگ نیز بسط دهنده این پذیرش مشروط و شرمی است که از پی چنین پذیرشی غالب می شود.

کافی است یک روز شبکه های تلویزیونی را ببینید تا انواع و اقسام تبلیغاتی را مشاهده کنید که راه های موفقیت دانش آموزان را نشان والدین می دهند. همین نمایش های تبلیغاتی خود گواه وضعیتی فرهنگی است که موفقیت را در برتری رتبه در آزمون های ورود به دانشگاه و نمرات تحصیلی عالی جلوه می دهد.

رابرت استرنبرگ، روان شناس و نظریه پرداز برجسته در زمینه هوش، این مشکل را سیستمی می داند و می گوید: اتفاق رخ داده این است که ارزش پیش بینی کنندگی مدارس اختراع شده است. وقتی شما به عنوان والد، معلم یا مدیر بین موفقیت دانش آموزان در سال های اولیه تحصیلی و موفقیت در سال های بعدتر همبستگی پیدا می کنید، آن را به عنوان یک رابطه علی در نظر می گیرید و چنین می پندارید که بهره هوشی نقش علی در موفقیت های آینده دارد.

چنین تصوری اشتباه است. پیامد این تصور چنین است: برای مجموعه ای از ویژگی های جعلی ارزش قائل خواهید بود و به کسانی که این ویژگی ها را دارند، فرصت های بیشتری می دهید. بنابراین اگر برای بهره هوشی ارزش قائل باشید، به دانش آموزان به ظاهر تیزهوش فرصت بیشتری می دهید.

به آن ها این شانس را می دهید که به مدارس بهتری بروند. آموزش بهتری نصیب شان می شود. بعد، به آن ها پذیرش در دانشگاه های بهتر می دهید. در نهایت، آن ها منابع بهتری کسب می کنند. پس اتفاقی که رخ داده این است که این همبستگی ساخته شده و بعد تصور می شود که یک رابطه علی است. ما در پژوهش مان در روستاهای کنیا، نشان دادیم که اگر در وضعیتی قرار داشته باشید که برای تحصیل سنتی در مدرسه ارزش قائل نباشید و در واقع فکر کنید تحصیل سنتی اتلاف وقت است، می توانید رابطه معکوسی بین تحصیلات دانشگاهی و موفقیت عملی پیدا کنید.

بنابراین این همبستگی ساختگی است. تا حد زیادی این جامعه است که فرصت های بیشتری در اختیار بچه هایی قرار می دهد که در آزمون ها نمره بهتری می گیرند. بنابراین والدین به نوعی حق دارند که این گونه می اندیشند، چون این یک پیش بینی خودکامبخش است. جامعه ای ساخته شده که والدین دارای منابع کافی می خواهند کاری کنند که بچه هایشان هم حتما منابع کافی داشته باشند.

برای دستیابی به چنین هدفی هر کاری که فکر می کنند لازم است انجام می دهند تا این منابع را به بچه هایشان برسانند؛ به مدرسه های ویژه می فرستند. به همین دلیل، اگر به دانشگاه های برتر ایالات متحده نگاه کنید، اغلبشان بچه های ثروتمند هستند.

چون دانشگاه ها به دانشجویانی نیاز دارند که شهریه ای کامل بدهند و بعد چند بورسیه هم می گذارند تا تنوع را نمایش دهند. چنین سیستمی همین طور با پیش بینی های خودکامبخش ادامه می یابد. اما به معنای آن نیست که این سیستم خوبی است، بلکه فقط به این معناست که سیستم های مزخرف می توانند تا ابد ماندگار باشند .

نتیجه این نظام آموزشی می شود جمعیت کثیری از دانش آموزان بی انگیزه که در خود توان و رغبت رقابتی فشرده و فرسایشی را نمی یابند و والدینی که بی توجه به تمامی این واقعیت ها و زیر فشار فرهنگ، فرزندشان را با پذیرش مشروط مجبور به پیش روی می کنند و آنچه ادامه می یابد، نسلی شرمنده و خشمگین است که تلاش خواهد کرد شرم خود را به صورت های مختلف سرکوب کند و این راه را پایانی نیست.