آب زیرزمینی منبعی حیاتی است که در شرایط بحرانی و خشکسالی می تواند نقش کلیدی ایفا کند. در گذشته که دسترسی به چاه و پمپ محدود بود، انسان ها از قنات و چشمه ها بهره می گرفتند تا سهم طبیعی از آب زیرزمینی استفاده شود و آسیب جدی به طبیعت و آبخوان ها وارد نشود.

به گزارش دنیای اقتصاد، قنات ها به طور طبیعی میزان آبی را که قابل برداشت بود، تعیین می کردند و از ذخیره استراتژیک آب محافظت می کردند. چشمه ها نیز نمایانگر بخشی از آب زیرزمینی بودند که بدون نیاز به برداشت انسان، در سطح زمین ظاهر می شدند.

استفاده از این منابع با ابزار محدود در واقع بهره برداری اصولی و پایدار از آب زیرزمینی محسوب می شد و چرخه طبیعی تغذیه آبخوان ها حفظ می شد تا امکان استفاده در شرایط بحرانی وجود داشته باشد. با توسعه جمعیت و افزایش نیازهای آب، همراه با پیشرفت فناوری های استخراج آب، میزان برداشت از آب زیرزمینی به شکل قابل توجهی افزایش یافت.

استفاده از پمپ های قدرتمند و حفر چاه های عمیق امکان برداشت سریع تر و بیشتر را فراهم کرد، اما در عین حال خطرات زیست محیطی جدی را نیز به همراه آورد. متخصصان هیدروژئولوژی و زمین شناسی می توانند ظرفیت مجاز برداشت آب زیرزمینی را بر اساس محاسبات علمی و هیدرولوژیکی تعیین کنند. این ظرفیت میزان آبی است که چرخه طبیعی آبخوان قادر است جبران کند و برداشت در حد آن بی خطر است.

برداشت منطقی بر اساس این ظرفیت حتی در شرایط خشکسالی قابل مدیریت و جبران است. اما در بسیاری از مناطق، برداشت ها بدون توجه به محاسبات علمی انجام می شود. برداشت بی رویه و غیرمجاز موجب کاهش سطح آب زیرزمینی و ایجاد مشکلات جبران ناپذیر در آینده می شود.

مشکل اصلی زمانی آغاز می شود که برداشت ها بدون مجوز و بر اساس محاسبات علمی انجام نشود. برخی کشاورزان، بدون در نظر گرفتن ظرفیت مجاز آبخوان ها، اقدام به حفر چاه و برداشت بی رویه می کنند. حتی در برخی موارد، نمایندگان مجلس نیز با حمایت از این دیدگاه، برداشت غیرمجاز را توجیه می کنند. برداشت بیش از حد آب زیرزمینی باعث می شود حجم آبی که باید در خاک حضور داشته باشد، کاهش یابد.

خاک های زیر سطح زمین که از ذرات ریز و درشت تشکیل شده اند، برای تحمل بارگذاری سازه ها به آب متکی هستند. کاهش آب موجب ایجاد خلل در ساختار خاک می شود و مقاومت آن در برابر فشارهای سطحی کاهش می یابد. این پدیده منجر به فرونشست زمین می شود؛ یعنی نشست تدریجی سطح زمین در اثر کاهش حجم آب زیرزمینی. فرونشست یک خطر جدی است که می تواند زیرساخت های شهری، راه ها، پل ها و ساختمان ها را تحت تاثیر قرار دهد.

نمونه هایی از این مشکل در برخی دشت ها و اطراف نیروگاه ها دیده شده است، جایی که برداشت بی رویه موجب ایجاد حفره های چند متری در زمین شده است. پتانسیل مجاز آب زیرزمینی به معنای سهمی از آب است که چرخه طبیعی می تواند آن را جبران کند. این حجم آب در طول سال های ترسالی، نرمال یا خشکسالی با جریان طبیعی آبخوان ها بازسازی می شود.

برداشت بیش از این سهم به معنای استفاده از ذخیره ای است که در آینده قابل جبران نیست و فاصله میان میزان برداشت و بازسازی مشکلات جدی برای محیط زیست و جامعه ایجاد می کند. مساله فرونشست از همین نقطه آغاز می شود. با برداشت بی رویه، فضای خالی میان ذرات خاک افزایش می یابد و این فضا دیگر نمی تواند فشار لازم برای تحمل بارگذاری های سطحی را فراهم کند. هر سازه ای که روی این زمین ساخته شود در معرض خطر نشست و آسیب جدی قرار می گیرد.

بحران آب زیرزمینی صرفا یک مشکل فنی نیست بلکه یک مساله اجتماعی پیچیده نیز محسوب می شود. بسیاری از کشاورزان برداشت غیرمجاز را حق خود می دانند و در برابر توقف چاه ها مقاومت می کنند. این مقاومت گاهی با حمایت دیگر اعضای جامعه همراه می شود و مانع اجرای قوانین می شود.

نمایندگان محلی نیز در برخی مناطق، به جای حمایت از مدیریت پایدار منابع، از برداشت غیرمجاز دفاع می کنند. این رفتارها باعث می شود اقدامات قانونی و علمی برای حفاظت از منابع آب ناکارآمد شوند. حل بحران آب زیرزمینی نیازمند رویکردی جامع است که علاوه بر بعد فنی، به مسائل اجتماعی و معیشتی نیز توجه کند.

برای کاهش فشار بر آب زیرزمینی، لازم است کشاورزان با برنامه ریزی دقیق و استفاده بهینه از منابع، تولید خود را مدیریت کنند. تعیین نیاز واقعی کشور به محصولات کشاورزی و تدوین الگوی کشت هدفمند می تواند میزان مصرف آب را کاهش دهد. همچنین استفاده از تکنولوژی های مکانیزه و کشاورزی مدرن بهره وری آب و خاک را افزایش می دهد.

در این رویکرد، تمرکز بر کاهش مصرف آب و افزایش راندمان کشاورزی است. کشاورزان باید آموزش ببینند که کشت محصولاتی با مصرف آب کمتر و ارزش اقتصادی مناسب جایگزین برداشت بی رویه آب شود. این شیوه علاوه بر حفظ منابع آب، درآمد کشاورزان را نیز تضمین می کند.

حل بحران آب زیرزمینی نیازمند رویکردی ملی و هماهنگ است. تمرکز صرف بر بستن چاه های غیرمجاز یا برخورد با افراد، نمی تواند مشکل را به صورت ریشه ای حل کند. باید سیاست هایی تدوین شود که ضمن حفظ حقوق کشاورزان، مصرف آب را کنترل کرده و منابع طبیعی را حفاظت کند. این سیاست ها می تواند شامل ارائه مشوق برای استفاده از تکنولوژی های بهینه، ایجاد مشاغل جایگزین، تعیین الگوی کشت هدفمند و مدیریت هماهنگ منابع آب باشد.

اقدامات پراکنده و مقطعی نه تنها کارآمد نیستند بلکه می توانند منجر به مقاومت اجتماعی بیشتر شوند. آموزش کشاورزان و جوامع محلی درباره اهمیت آب زیرزمینی و پیامدهای برداشت بی رویه نقش حیاتی در مدیریت منابع دارد. فهمیدن این نکته که برداشت بیش از حد آب، به خود کشاورز و به کل جامعه آسیب می زند، اولین قدم در تغییر رفتار است.

فرهنگ سازی باید با اطلاعات علمی و شفاف همراه باشد تا کشاورزان درک کنند مدیریت پایدار آب نه تنها منافع فردی بلکه منافع ملی را تضمین می کند. این آموزش ها می تواند به شکل کارگاه های آموزشی، برنامه های رسانه ای و حمایت کارشناسی ارائه شود. فرونشست زمین ناشی از برداشت غیرمجاز آب زیرزمینی مشکلات جدی برای زیرساخت های شهری و صنعتی ایجاد می کند.

ساختمان ها، جاده ها و پل ها در معرض آسیب قرار می گیرند و هزینه های بازسازی و تعمیر افزایش می یابد. اجرای برنامه های مدیریت آب شامل تعیین پتانسیل مجاز، صدور مجوز بر اساس ظرفیت واقعی و نظارت مستمر می تواند از این آسیب ها جلوگیری کند. در غیر این صورت، هزینه های اقتصادی و زیست محیطی افزایش خواهد یافت و امنیت شهرها و زیرساخت ها تهدید می شود.

نهادهای دولتی نقش کلیدی در مدیریت منابع آب زیرزمینی دارند. تدوین قوانین روشن و اجرایی، صدور مجوزهای دقیق بر اساس محاسبات علمی و نظارت بر اجرای آن ها، ابزارهای مهم مدیریت منابع هستند. همکاری میان وزارتخانه ها، سازمان های محیط زیست، جهاد کشاورزی و دستگاه های محلی نیز ضروری است تا سیاست ها هماهنگ و اثرگذار باشند.

بدون هماهنگی، اقدامات پراکنده و غیرعلمی بحران آب زیرزمینی را تشدید می کند. برای مدیریت پایدار آب زیرزمینی، باید یک رویکرد جامع اتخاذ شود که شامل محاسبه دقیق پتانسیل مجاز برداشت، صدور مجوزهای هدفمند، آموزش و فرهنگ سازی، الگوی کشت هدفمند و مدیریت مصرف آب، استفاده از تکنولوژی های مکانیزه و بهره وری بالا، حمایت اجتماعی و اقتصادی از کشاورزان متعهد و نظارت مستمر و هماهنگی ملی میان نهادهای مختلف باشد.

اجرای این راهکارها می تواند برداشت اصولی از منابع آب زیرزمینی را تضمین کند، از فرونشست زمین جلوگیری نماید و بحران های آینده را کاهش دهد. تمرکز صرف بر بستن چاه های غیرمجاز یا برخورد با افراد بدون ارائه جایگزین های اقتصادی و اجتماعی نه تنها کارآمد نیست بلکه مقاومت محلی را افزایش می دهد و بحران را تشدید می کند.

آب زیرزمینی یک منبع حیاتی و استراتژیک است که مدیریت نادرست آن می تواند پیامدهای گسترده ای برای محیط زیست، کشاورزی و زیرساخت ها به همراه داشته باشد. برداشت منطقی بر اساس محاسبات علمی، آموزش و فرهنگ سازی، مدیریت هدفمند کشاورزی و رویکرد ملی هماهنگ، تنها راهکارهای واقعی برای حفظ این منابع ارزشمند هستند.

ادامه برداشت بی رویه بدون توجه به ظرفیت واقعی آبخوان ها پیامدهایی همچون فرونشست زمین، آسیب به زیرساخت ها، کاهش بهره وری کشاورزی و نارضایتی اجتماعی به همراه دارد. بنابراین اصلاح رویکرد مدیریت آب زیرزمینی و ایجاد سازوکارهای علمی و اجتماعی، ضرورتی اجتناب ناپذیر برای حفظ منابع ملی و امنیت محیط زیست است.