نصرت الله تاجیک در یادداشتی در روزنامه اعتماد ضمن اشاره به سفر مسعو پزشکیان به نیویورک نوشت: سفر آقای پزشکیان به نیویورک و اصولا سفرهای دیپلماتیک و حضور در مجامع بین المللی در هر حال بخشی جدانشدنی از فعالیت های سیاست خارجی هر کشور برای تبیین مواضع و گسترش و تحکیم روابط دو و چندجانبه و بین المللی کشورها به منظور یارگیری و اجماع سازی به شمار می رود. با این حال، واقعیت آن است که در فضای رسانه ای ما، این سفرها اغلب با نگاه احساسی، هیجانی یا غیرکارشناسی تحلیل می شوند و از زوایای تخصصی به آنها نگریسته نمی شود.

گاهی تیترهایی در مطبوعات منتشر می شود که فاصله زیادی با واقع بینی دارد و این امر موجب می شود افکار عمومی از ماهیت واقعی تحرکات دیپلماتیک دور بماند. مشکل ما و رسانه هایمان این است که به جای اینکه ببینیم کی همراه آقای پزشکیان می رود؟! نمی پرسیم چرا می رود؟! برای چه کاری؟! و چه ابزاری دراختیار دارد؟! و آیا ابزار و این کارها مفید و موثرند؟! اما عموم تحلیلگران معتقدند که رییس جمهور اگر امسال دست خالی و بدون یک اقدام بازی به هم زن، با این آسیب هایی که دیده ایم، به نیویورک برود، چیزی عاید اهداف سیاست خارجی کشور نخواهد شد!

نکته ای که نباید فراموش کرد این است که اساس دیپلماسی بر مذاکره و تفاهم استوار است. ما نیز در مقطع کنونی به مذاکره نیاز داریم. شرط موفقیت در هر نوع دیپلماسی چه در روابط دوجانبه و چه در تعاملات چندجانبه و بین المللی توجه بازیگران به دغدغه های طرف مقابل است. اگر کشوری صرفا بر خواسته ها و اهداف خود پافشاری کند، بدون آنکه درک کند طرف مقابل چه نگرانی ها و اولویت هایی دارد، امکان رسیدن به تفاهم واقعی فراهم نخواهد شد. البته درنظر گرفتن دغدغه های طرف مقابل به معنای پذیرش اهداف و منافع آن کشور نیست، بلکه به معنای درک متقابل برای یافتن راه حل های مشترک است.

با این همه در شرایط کنونی و با توجه به سطح بالای تنش میان ایران و امریکا، بعید به نظر می رسد که دیدارهای سطح بالا میان مقامات دو کشور در حاشیه نشست مجمع عمومی امکان پذیر یا ثمربخش باشد. روابط دو طرف طی سال های اخیر آسیب جدی دیده و هنوز بستری برای گفت وگوی مستقیم در سطوح عالی شکل نگرفته است. مشکل اصلی سیاست خارجی کشور این است که تکلیفمان با خودمان روشن نیست! همه فکر می کنند آقای پزشکیان با ترامپ ملاقات کند، شق القمر می شود! اما جدای از عملی نبودن، او خواسته های مشخص و غیرمعقولی دارد که ناشی از تفکر غلطی است که ایران را در یک قدمی تسلیم می پندارد! نمی شود داستان هزار و یکشب برایش گفت! از این سو بعضی کنشگران سیاسی جوری از گرفتن اختیارات صحبت می کنند که گویی مشکل در نیویورک حل می شود! خیر! مشکل در تهران حل می شود که ما هم چوب را نخوریم و هم پیاز را! تا زمانی که ندانیم چگونه با استراتژی درست کشور را از این چاهی که ما را در آن انداخته اند، بیرون بیاوریم! همه مسوولان کشور هم دسته جمعی به نیویورک بروند اتفاقی نمی افتد!

از این رو، به نظر می رسد در سفر پیش رو، تمرکز بیشتر بر گفت وگو با مقامات اروپایی باشد و تلاش شود یا انتظار می رود رییس جمهور و وزیر امور خارجه کشورمان در دیدارهای خود با رهبران اروپایی بر دو محور اصلی تاکید کنند: نخست، ارایه توضیحات و راستی آزمایی های لازم برای نشان دادن جدیت و پشتوانه حاکمیتی مواضع ایران و در وهله دوم، تلاش برای دستیابی به یک تفاهم اولیه در نیویورک، در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل. چنین تفاهمی می تواند زمینه ساز گام های بعدی در مسیر دیپلماسی باشد و راه را برای تعاملات آینده در زمینه برنامه هسته ای ایران هموار کند.

اما یکی از دیگر معضلات کنونی ایران، شکل روابطش با آژانس بین المللی انرژی اتمی است. لازم به ذکر است که اخیرا شورای عالی امنیت ملی بیانیه ای منتشر کرده است، اما واقعیت این است که در این بیانیه درباره سطح و مراحل تعلیق تعهدات هسته ای، به طور مشخص اشاره ای به جزییات نکرده است، از همین رو هنوز پرسش های کارشناسی متعددی باقی مانده است: آیا صرفا تعهدات خارج از پادمان متوقف خواهد شد یا اجرای تعهدات پادمانی نیز در دستور کار قرار می گیرد؟ اینها مسائلی است که باید در سطوح تخصصی و کارشناسی مورد بررسی قرار گیرد. با این حال، واقعیت آن است که تلقی من نیز این است که مجموعه اقدامات اخیر بیشتر کارکردی بازدارنده دارند؛ به این معنا که تهران در آستانه فعال شدن مکانیسم اسنپ بک قرار نگیرد.

در عین حال، اگر این ساز و کار فعال شود، این قبیل اقداماتی که در بیانیه آمده اجرا خواهد شد، اما به عقیده من اروپا نفع زیادی از اجرای اسنپ بک نمی برد و سعی می کند در پرونده هسته ای ایران باقی بماند تا بتواند از آن به عنوان ابزاری برای امتیازگیری استفاده کنند؛ هم از ایران و هم از امریکا. کشورهای اروپایی به نیابت از واشنگتن تلاش می کنند در این حوزه فعال باشند تا در ازای همراهی با ایالات متحده، در پرونده هایی چون جنگ اوکراین و تحولات بین المللی، امتیازاتی به دست آورند. با این حال، اگر روند فعلی به سمت حل و فصل یا تمدید توافق ها سوق یابد، اروپا همچنان فرصت نقش آفرینی خواهد داشت؛ چه در پرونده هسته ای ایران و چه در سایر موضوعاتی که در تقابل با امریکا پیگیری می کند.

در این میان، اما ایران نیز بارها اعلام کرده است که با پذیرش نظارت ها و راستی آزمایی های سختگیرانه مشکلی ندارد؛ حتی در گذشته پیشنهاد داده بود که برای اثبات پایبندی خود و نشان دادن اینکه به دنبال دستیابی به سلاح هسته ای نیست، این نوع نظارت ها را بپذیرد هرچند تاکنون مورد پذیرش اروپا قرار نگرفته است. توافق قاهره میان ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی نمونه ای از همین رویکرد بود. اما مشکل آنجاست که پس از این توافق، اروپا و امریکا همراهی لازم را نشان ندادند. اروپا از یک سو شرط همکاری ایران با آژانس را پیش می کشد تا مانع اجرای اسنپ بک شود، اما از سوی دیگر هنگامی که ایران همکاری های خود را با آژانس بین المللی انرژی اتمی مستند می کند و آن را به شکل نقشه راه یا بیانیه مشترک در می آورد، طرف های اروپایی به تعهدات خود پایبند نمی مانند.

تناقض رفتاری اروپا به همین جا ختم نمی شود؛ آنان در حالی که امریکا را دیگر مشارکت کننده برجام نمی دانند، همزمان از ایران می خواهند با واشنگتن وارد مذاکره مستقیم شود! در حالی که به وضوح می بینید امریکا علاقه ای برای مذاکره نشان نمی دهد! این تناقضات، همراه با محدودیت اختیارات مستقل اروپا و نقش نیابتی اش از امریکا، علاوه بر اهداف غیرشفاف ترامپ و مشکلات شخصیتی اش و چنددستگی در تیم سیاست خارجی اش، عملا روند دیپلماسی را دشوار کرده و مانع از آن شده است که گفت وگوها به نتیجه برسند. از همین رو می توان گفت یکی از مهم ترین دلایل این رفتارهای متناقض نیز بازدارندگی آسیب خورده ایران سیاست های خاورمیانه ای ایران است. لذا غربی ها به دنبال فشار حداکثری و امتیازگیری هستند. به عقیده من اروپا رفتار منصفانه و عاقلانه ای ندارد و این رویکرد بیش از پیش بر شرایط پیچیده دیپلماسی ایران سایه انداخته است.

با این همه با این گزاره خیلی موافق نیستم بعد از فعال سازی ماشه شاهد رویارویی دیگری میان ایران و اسراییل هستیم. به نظر می رسد در مواردی نوعی بدبینی و بزرگنمایی در ارزیابی شرایط دیده می شود. درست است که اسراییل درنهایت حملاتی را به ایران انجام داد و موجب رقم خوردن جنگ دوازده روزه شد اما این به معنای آن نیست که با اجرای مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم ها، مشروعیتی برای حمله نظامی به ایران ایجاد شود. این نگاه حتی به ایالات متحده نیز مصداق دارد. واقعیت آن است که دغدغه اصلی و بزرگ امریکا و اسراییل، همچون گذشته، موضوع هسته ای ایران است.

همان طور که اروپا بیشترین تمرکز و هدف خود را بر ذخایر اورانیوم با غنای 60درصد قرار داده، واشنگتن و تل آویو نیز بیشترین حساسیت را نسبت به سایت ها و فعالیت های هسته ای ایران دارند. البته اکنون نمی توان شرایط را به صورت قطعی پیش بینی کرد و مدعی شد رویارویی نظامی شکل خواهد گرفت یا خیر اما من احتمال آن را حتی به فرض فعال شدن مکانیسم ماشه کم می دانم. ادامه روند بستگی زیادی به سطح همکاری ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی و همچنین به سرانجام بیانیه قاهره دارد.

اگر این همکاری ها به گونه ای پیش برود که آژانس قانع شود و شورای حکام در گزارش های بعدی خود همکاری های ایران را تایید کند، مسیر متفاوتی پیش روی ایران قرار خواهد گرفت. اما اگر روند همکاری متوقف شود و ایران همزمان گام های جدیدی در حوزه غنی سازی بردارد، طبیعتا فضای دیگری شکل خواهد گرفت. با این همه، به باور من این تحولات مستقیما به مکانیسم ماشه یا بازگشت تحریم ها گره نخورده است. حتی اگر این تحریم ها فعال نشود، اما ایران همچنان بر غنی سازی در سطوح بالا تاکید کند، طبعا مشکلات با آژانس پابرجا خواهد ماند و اختلافات با امریکا و اسراییل نیز ادامه پیدا خواهد کرد و تبعات خود را دارد.