فرارو سایمون هندرسون تحلیلگر ارشد حوزه مسائل خاورمیانه در موسسه واشینگتن برای سیاست خاور نزدیک

به نقل از موسسه واشینگتن برای سیاست خاور نزدیک، در جریان سفر رسمی شهباز شریف، نخست وزیر پاکستان، به ریاض در 17 سپتامبر، او به همراه محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، توافق راهبردی دفاع مشترک را امضا کرد؛ توافقی که به صراحت اعلام می کند هرگونه تجاوز علیه یکی از دو کشور، به منزله تجاوز به هر دو تلقی خواهد شد.

در سطح دیپلماتیک، این اقدام بازتابی روشن از نارضایتی فزاینده منطقه نسبت به واشنگتن است؛ نارضایتی ای که در روزهای اخیر با واکنش دولت ترامپ به حمله اسراییل علیه رهبران حماس در قطر بیش از پیش تشدید شد. با این حال، شواهد نشان می دهد این توافق تازه نتیجه ماه ها رایزنی و آماده سازی بوده است. در آبان 2024، عاصم منیر، فرمانده ارتش پاکستان به ریاض سفر کرد تا درباره راه های تقویت همکاری دفاعی گفت وگو کند؛ سفری که در ژوئن سال جاری با همراهی شریف تکرار شد و سرانجام این هفته با امضای توافق نامه دفاعی به ثمر نشست.

برخی تحلیلگران گمانه زنی کرده اند که توافق تازه ممکن است راه را برای دسترسی سعودی ها به زرادخانه هسته ای پاکستان هموار سازد. در پاسخ به این پرسش که آیا اسلام آباد موظف به ارائه چتر هسته ای به عربستان خواهد بود یا خیر، یک مقام ارشد سعودی در گفت وگو با خبرگزاری رویترز تأکید کرد: این یک توافق دفاعی جامع است که تمامی ابزارها و ظرفیت های نظامی را در بر می گیرد. پاکستان از سال 1998 تاکنون حدود 170 کلاهک هسته ای تولید کرده است؛ زرادخانه ای که قابلیت حمل با موشک های بالستیک دوربرد، جنگنده های مدرن یا موشک های کروز را دارد.

جاه طلبی های هسته ای عربستان در سال های اخیر بیش از هر زمان دیگری آشکار شده است. محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، در گفت وگویی با برنامه 60 دقیقه در سال 2018 تصریح کرد: عربستان تمایلی به داشتن بمب هسته ای ندارد، اما اگر ایران به چنین سلاحی دست یابد، ما نیز بی درنگ همان مسیر را دنبال خواهیم کرد. چهار سال بعد، در 2022، وزیر خارجه عربستان در کنفرانسی در دوبی هشدار داد: اگر ایران به سلاح هسته ای عملیاتی دست یابد، همه معادلات تغییر خواهد کرد. هرچند برنامه هسته ای ایران در پی بمباران های ایالات متحده و اسراییل در ماه ژوئن هدف قرار گرفت، اما نگرانی ها درباره سرنوشت ذخایر اورانیوم این کشور همچنان به قوت خود باقی است.

گمان می رود عربستان سعودی در حال برنامه ریزی برای احداث یک مرکز غنی سازی سانتریفیوژ باشد؛ پروژه ای که نگرانی های بین المللی را برانگیخته، به ویژه آنکه ریاض هم اکنون نیز دسترسی بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA) را به طور قابل توجهی محدود کرده است. منابع اطلاعاتی غربی همچنین اذعان دارند که عربستان چهارمین مشتری پنهان عبدالقدیر خان، دانشمند هسته ای مشهور پاکستانی و دلال بدنام فناوری سانتریفیوژ، بوده است؛ فردی که پیش تر تجهیزات غنی سازی را به لیبی و کره شمالی منتقل کرده بود. حتی در سال 1999، سلطان بن عبدالعزیز، وزیر دفاع وقت و برادر تنی پادشاه کنونی عربستان، از مرکز اصلی غنی سازی پاکستان در کهوتا بازدید به عمل آورد.

نگرانی ها نسبت به برنامه هسته ای عربستان ریشه ای طولانی دارد و دست کم به سال 1988 بازمی گردد؛ زمانی که ریاض به طور محرمانه موشک های بالستیک دوربرد دانگ فنگ-3 با قابلیت حمل کلاهک هسته ای را از چین خریداری کرد. مقام های آمریکایی تنها زمانی از این معامله مطلع شدند که این موشک ها بر روی کامیون ها در حال انتقال به سوی پایگاه های پرتاب در صحرای عربستان مشاهده شدند؛ رویدادی که زنگ خطر را در واشنگتن و پایتخت های غربی به صدا درآورد. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی، در سخنانی در 15 سپتامبر ابعاد گسترده تر این چالش را مورد توجه قرار داد و هشدار داد: حتی در برخی کشورهایی که رسماً به تعهدات خود ذیل معاهده عدم اشاعه هسته ای پایبندند، اکنون بحث های علنی درباره امکان دستیابی به سلاح هسته ای در جریان است. تصور کنید جهانی را که به جای چند قدرت محدود، بیست یا بیست وپنج کشور به سلاح هسته ای مجهز باشند.

توافق دفاعی اخیر میان پاکستان و عربستان برای واشنگتن زنگ خطری جدی محسوب می شود؛ چراکه می تواند روند طرح توافق هسته ای میان ایالات متحده و ریاض را با اختلال مواجه سازد؛ توافقی که قرار بود مکملی برای عادی سازی روابط عربستان و اسراییل باشد. علاوه بر این چنین توافقی چشم انداز کریدور اقتصادی هند خاورمیانه اروپا (IMEC) را نیز تحت الشعاع قرار می دهد؛ طرحی کلان که با هدف اتصال هند و اسراییل از مسیر عربستان و اردن طراحی شده بود. در حال حاضر، جزییات و پیامدهای واقعی توافق ریاض اسلام آباد هنوز به طور کامل روشن نشده است، اما احتمالاً ابعاد آن زمانی شفاف تر خواهد شد که شهباز شریف، نخست وزیر پاکستان، در روزهای آینده برای شرکت در نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد راهی نیویورک شود.