تنها کشور در کره زمین هستیم که یک فرد می‎تواند با 35 سال سن بازنشسته شود. این جمله مصطفی سالاری مدیرعامل سازمان تأمین اجتماعی است که در مورد زیان بازنشستگی های زودهنگام می‎گوید. به گفته کارشناسان، اگر نگاهی به بازنشستگان تأمین اجتماعی بیندازیم، بیش از نیمی از مقرری بگیران این سازمان، پیش از موعد مقرر قانونی بازنشسته شده اند و در میان قوانین مختلف بازنشستگی پیش از موعد، مشاغل سخت و زیان آور در صدر تحمیل فشار مالی بر این صندوق بیمه‎گر هستند. حال آنکه سهم بازنشستگی‎های پیش از موعد ایران پنج برابر میانگین سایر کشورهاست.

به گزارش ایران، بیش از 52 درصد بازنشستگی‎ های تأمین اجتماعی پیش از موعد انجام می‎شود. علی حیدری مشاور عالی مدیرعامل سازمان تأمین اجتماعی با اشاره به آسیب‎هایی که این نوع بازنشستگی به صندوق‎های بیمه‎گر وارد می‎کند، می‎گوید: بازنشستگی از منظر بیمه‎های اجتماعی نوعی مخاطره یا شرایط احراز است. برخی افراد در طول بیمه پردازی، فوت کرده یا از کارافتاده کلی می شوند که در هرشرایطی برایشان مستمری برقرار می‎شود. یا به شرایط احراز سن و سابقه می‎رسند و می‎توانند بازنشستگی دریافت کنند. شرایط احراز و نحوه برخورداری از مزایا هم در اصول و قواعد محاسبات بیمه‎ای در فرآیند تدوین، تصویب قانون و تأسیس صندوق‎ها وجود دارد. یعنی تعادل منابع و مصارف و تنظیم ورودی و خروجی افراد از صندوق‎های بیمه‎ای. هر عاملی که این تعادل منابع و مصارف را بر هم بزند، این صندوق‎ها را دچار ناترازی و مشکل می‎کند.

او با اشاره به اینکه بازنشستگی‎های پیش از موعد از جمله عوامل برهم زننده ورودی و خروجی‎های صندوق تأمین اجتماعی محسوب می‎شوند، توضیح می‎دهد: طی نیم قرن اخیر، قوانین و مقرراتی به شکل موردی، قانون اصلی سازمان تأمین اجتماعی را که در سال 1354 تصویب شده، تغییر داده است چون تعدادی از بیمه شدگان را که باید چندسال بیشتر بیمه پردازی می‎کردند و چند سال هم دیرتر به جمع بازنشستگان اضافه می‎شدند از انتهای صف به ابتدای صف بازنشستگان آورده است. این قوانین نوعی بی عدالتی را میان بیمه پردازان ایجاد کرده است. سازمان تأمین اجتماعی همانند دیگر صندوق‎ها از حمایت ها و کمک های دولتی برخوردار نیست و اگر بخواهد به این افراد بازنشستگی پیش از موعد بدهد، از محل منابع بقیه بیمه شدگان این پرداختی انجام می‎شود.

مشاور عالی مدیرعامل سازمان تأمین اجتماعی در مورد افرادی که مشمول بازنشستگی پیش از موعد می‎شوند، می‎گوید: گروهی از بازنشستگی‎ها در مشاغل سخت و زیان‎آور و نوع دیگر بازنشستگی ها مربوط به قانون نوسازی صنایع است. همچنین در انتهای دولت دهم قوانین موردی هم به بازنشستگی پیش از موعد اضافه شده است؛ مثلاً افراد با 25 سال سابقه بازنشسته می شوند اما 30 روز حقوق دریافت می کنند. البته برخی از بازنشستگی‎ های پیش از موعد هم مربوط به زنان، جانبازان و معلولان است. دولت فقط مابه التفاوت حق بیمه جانبازان را به سازمان تأمین اجتماعی پرداخت می‎کند. همین قوانین تحمیلی، فشارهایی را به تأمین اجتماعی ایجاد کرده است و در حال حاضر منابع و مصارف سازمان همخوانی ندارد. تصور کنید، فردی که مقرر بود 30 سال بیمه پردازی داشته باشد به یکباره 10 سال کمتر به صندوق پرداختی دارد و در مقابل 10 سال هم بیشتر از میزان بیمه‎ای که به صندوق پرداخت کرده، مستمری دریافت می‎کند.

براساس گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، سهم بازنشستگی‎های پیش از موعد ایران 5 برابر میانگین سایر کشورهاست و برآوردها نشان می دهد که در سال 1404 هزینه ایجاد شده به ازای بازنشستگی هر فرد در این مشاغل بالغ بر 2 میلیارد تومان است. حیدری در پاسخ به اینکه چرا با گذشت این سال‎ها و فشاری که بر منابع تأمین اجتماعی آمده است، پایشی در مشاغل سخت و زیان آور انجام نمی‎شود تا افرادی که واقعاً مستحق دریافت این نوع بازنشستگی هستند، به این حق دست یابند، می‎گوید: متأسفانه این پایش هنوز انجام نشده است. سال 1380 هنگامی که این قانون تصویب شد، در آن تکالیفی بر عهده کارفرمایان قرار گرفت که هنوز به سرانجام نرسیده است. در قانون مشاغل سخت و زیان آور به تأمین اجتماعی تکلیف شد، افرادی را که در این نوع از مشاغل مشغول کار هستند با 10 سال سنوات ارفاقی بازنشسته کنند، در طرف دیگر کارفرمایان هم مکلف شدند ظرف مدت دوسال یعنی در سال 1382 زیان آوری را از کارگاه های خودشان حذف و سختی کار را کاهش دهند. به همین دلیل وزارت کار، بهداشت و صمت باید ناظر این سالم سازی محیط کاری می‎شدند و نباید اجازه می‎دادند چنین کارگاهی که اشتغال درآن به زیان کارگران است فعالیت کند. اما چنین پیگیری هنوز انجام نشده است و کارگاه ها همچنان با چالش آسیب‎رسان بودن، همراه هستند.

به گفته این کارشناس کارگری، امید به زندگی در جوامع مختلف افزایش پیدا کرده است. بیشتر صندوق‎های بازنشستگی هم بر همین اساس سن و سابقه بازنشستگی را افزایش داده ‎اند. اما در ایران علی‎رغم اینکه امید به زندگی در سالی که قوانین تأمین اجتماعی تصویب شده است، 58 سال بود و اکنون به 76 برای خانم‎ ها و 74 برای آقایان رسید است، سن و سابقه بازنشستگی در مشاغل سخت و زیان آور افزایش پیدا نکرده، حتی با قوانین بازنشستگی‎های پیش از موعد، کاهش هم پیدا کرده است. به طوری که اکنون 52 درصد از بیمه پردازان با بهره‎مندی از قوانین پیش از موعد خودشان را بازنشسته می‎کنند.

اگر کشورهای دنیا به دنبال فاصله منطقی بین امید به زندگی و بازنشستگی هستند، فقط به علت پایداری صندوق‎ها نیست. حیدری در این‎باره می‎گوید: ‎دنیا به دنبال افزایش جمعیت فعال در افزایش نرخ مشارکت اقتصادی است به همین دلیل این سیاست‎ها را اتخاذ کرده است. اما در ایران عکس این موضوع انجام شده. در کشورهای دیگر نرخ مشارکت اقتصادی 70 درصد است اما این نرخ در ایران 40 درصد است. بخشی از پایین بودن نرخ مشارکت اقتصادی ما به این دلیل است که افرادی را در سنین پایین یعنی 35 یا 36 سال بازنشسته می‎کنیم.

مشاور عالی مدیرعامل سازمان تأمین اجتماعی با بیان اینکه قانون مشاغل سخت و زیان‎آور بیشترین فشار را به سازمان تأمین اجتماعی در بحث بازنشستگی‎ها آورده است، می‎گوید: این قانون مربوط به دو دهه گذشته است. شاید در آن زمان مشاغلی بودند که ماهیت شان زیان آور محسوب می‎شد، اما اکنون با پیشرفت علم و تکنولوژی این ماهیت از بین رفته و دیگر آن شغل‎ها زیان آور نیستند به همین دلیل باید از قانون خارج شوند، اما هیچ پایشی برای خروج این مشاغل انجام نمی‎شود. به عنوان مثال در گذشته فیلتراسیون کارخانه‎های دارویی مقدور نبود، اما اکنون این اقدام قابل انجام است و می‎توانند ایمنی کارگرانی که در خط تولید داروهایی هورمونی هستند را ایجاد کنند.

در کشورهای دیگر اجازه فعالیت به کارگاه‎هایی که برای کارگرانش زیان آور باشد، نمی‎دهند. او با اشاره به این موضوع می‎گوید: کشورهای دیگر کار سخت را قبول دارند، اما کار زیان‎آور را نه. کار سخت یعنی جوشکاری در عمق دریا، اشتغال زیر زمین، کار در اقلیم سخت یا کارهایی که در مواجهه با آلاینده هاست را به رسمیت می‎شناسند و به جای اینکه بازنشستگی پیش از موعد را از جیب صندوق‎های بیمه گر و سایر بیمه شدگان هزینه کنند، کارفرما را مکلف می‎کنند تا وسایل حفاظتی در اختیار کارگرانش قرار دهد یا اینکه مدت مواجهه کارگران با آلاینده‎ها را کاهش دهند.

به عنوان مثال، در معدنی که مس یا اورانیوم وجود دارد به کارگران می‎گویند، شما دو ساعت کار می‎کنید، اما حقوق کامل را می‎گیرید تا میزان تماس افراد با آلاینده‎ها را کاهش دهند. متأسفانه در ایران این موضوع هم عملیاتی نمی‎شود. بعضاً می‎بینیم معدنی که ساعت 7 شب دچار حادثه شده است، هنوز معدنچی‎ها در آن مشغول فعالیت هستند. این موضوع نشان می‎دهد این کارگران نه تنها 8 ساعت کار کرده اند، بلکه اضافه کار و شیفت کاری هم داشته اند. به موجب قانون کار، اشتغال زنان و کودکان در مشاغل سخت ممنوع است. همچنین اضافه کاری، شیفت کاری و نوبت کاری در ایام تعطیل برای کارگرانی که در مشاغل سخت و زیان آور کار می‎کنند، ممنوع است، اما این قوانین اجرا نمی‎شود.