شامگاه آدینه به وقت تهران در یک ظهر معمولی به وقت محلی نیویورک درحالی که اذهان عمومی ایرانیان به دایره طلایی کشتی زاگرب و دست وپنجه نرم کردن قهرمانان ایرانی با رقبای جهانی معطوف بود، حریف آمریکایی با همراهی همقطاران اروپایی و همکاری اکثریت اعضای شورای امنیت، بالاخره فیتیله برجام را تاباند و با ضربه.فنی اسنپ بک نسخه آن را پیچید و از شواهد امر چنین برمی آید که درخواست بازنگری ایران هم به جایی نرسیده و تا چند روز دیگر حکم نهایی صادر و پایان برجام برای همیشه رقم بخورد.

به گزارش هم میهن، اما آیا این پایان برجام، یعنی پایان دیپلماسی و پذیرش شکست مطلق؟ آیا اسنپ بک به معنای آن است که به دوران پیشابرجام رهنمون شده ایم و هیچ زمینه و عرصه ای برای تلطیف و تغییر فضا در راستای پیشبرد منافع ملی مرتبط با مقوله دیپلماسی و پرونده هسته ای ایران با بازگشت به دوران پیش از برجام نداریم؟ در این نوشته، از چند زاویه به تحلیل وضعیت و چشم اندازهای پیش رو خواهیم پرداخت.

پانزده سال پیش که شش قطعنامه متواتر شورای امنیت با اجماع جهانی علیه ایران، یکی بعد از دیگری به تصویب رسید، مناسبات و معادلات حاکم بر نظام بین الملل متفاوت تر از شرایط این روزهای حاکم بر جهان است. بلوک بندی های تازه در منطقه و جهان در حال شکل گیری است، هژمونی ایالات متحده در جهان تک قطبی، کمرنگ و کمرنگ تر شده و اکنون جای خود را به کنشگری چندقطبی بازیگران ارتقایافته و بلوک بندی متشکل از قدرت های نوظهور داده است، هیچ خبری از آن اجماع جهانی معطوف به راهبرد ایران هراسی نیست.

کمااینکه در همین فرآیند رای گیری درباره پیش نویس پیشنهادی روسیه و چین برای ادامه لغو تحریم های شورای امنیت، چهار کشور چین، روسیه، پاکستان و الجزایر رای منفی دادند و دو کشور کره جنوبی و گویان به آن رای ممتنع دادند. درحالی که 15سال پیش 6قطعنامه ضد ایرانی با اجماع حداکثری و مطلق به تصویب می رسید. بی گمان بازگشت تحریم های سازمان ملل روی کاغذ شرایط را سخت می کند؛ اما نکته آن است که اجماعی روی اجرای آن وجود ندارد.

به معنای ساده، وقتی ما با طرف های غربی مبادله و تجارتی نداریم و شرکای اصلی اقتصادی ما کشورهای شرقی و مشخصاً چین هستند (فروش نفت) و ما عضو بریکس و پیمان شانگهای هستیم و چین و روسیه رسماً اعلام کرده اند که به مبادلات تجاری و اقتصادی خود با ایران ادامه می دهند، این بدان معنی است که تا حدود زیادی توانایی خنثی سازی تبعات پس گشت تحریم ها را داریم و شرایط نسبت به زمان صدور قطعنامه ها متفاوت شده است.

وقتی قطعنامه های پی درپی علیه ایران به تصویب رسید، مشکل اصلی به اتخاذ رویکردهای اشتباه در داخل باز می گشت که مؤید سوءنیت و دشمنی طرف های خارجی شد. درحالی که ایران از تمامی ابعاد اهمیت ژئوپلیتیک، ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک ممتاز و متمایزی نسبت به دیگر کشورهای منطقه از جمله سوریه در آن زمان داشت، روسیه و چین که با بهره گیری از حق وتو نگذاشتند، یک قطعنامه علیه سوریه درگیر در جنگ هولناک داخلی به تصویب برسد، هیچ مخالفت و مقاومتی در برابر قطعنامه های ضدایرانی انجام ندادند، چون از داخل پالسی مبنی بر مخالفت با تحریم ها دریافت نکردند که حتی با جملاتی چون کاغذپاره خواندن تحریم ها، انگیزه ای هم در این زمینه قابل ملاحظه نبود.

اکنون البته شاهد چنان خبط و خطایی نیستیم و نتیجه متفاوتش هم در آرای جلسه روز جمعه مشخص بود؛ اما جا دارد که بگوییم، هنوز هم در زمینه دیپلماسی فعال و پویا دچار ضعف و کاستی هایی هستیم و می توانستیم طی این چند ماه اخیر که پیش بینی شرایط امروز دور از ذهن نبود و به خصوص در طول یک ماه اخیر، با کشورهای غیردائم عضو شورای امنیت، به رایزنی و مذاکرات مستقیم می پرداختیم، شاید که می توانستیم تغییراتی در رای نهایی ایجاد کنیم. نمونه آنکه وزیرخارجه فعال ما در جریان تحولات منطقه ای، سفری به یکایک این کشورها داشت و تلاش خود را مصروف می داشت. کاری که اکنون در فردای پس از برجام از حیز انتفاع ساقط نشده و در قبال همسایگان و شرکای اقتصادی و تجاری قابل انجام است و ضرورت دارد.

از 24سال پیش که پرونده هسته ای ایران در محافل بین المللی بازگشایی شد، ایران با طرف های غربی، سال های سال پشت میز مذاکره نشسته است، چند بار توافق به عمل آمده، بارها مذاکرات به شکست انجامیده و در این اواخر نیز که شاهد تهاجم نظامی ایالات متحده به تاسیسات هسته ای ایران در سکوت طرف های اروپایی و تایید ضمنی آنان و نیز فقدان کارایی نهادهای بین المللی از جمله آژانس بین المللی انرژی اتمی و سازمان ملل بودیم. واقعیت آن است که برخلاف اظهارنظر رندانه امانوئل مکرون که با فرافکنی خواست مسئولیت عدم نتیجه گیری در مذاکرات را معطوف به مسائل داخلی کند، اروپایی ها بدون اجازه آمریکا آب هم نمی خورند و آمریکای ترامپ هم نشان داده که حاضر به پذیرش حقوق هسته ای و یا هرگونه نرمش در برابر ایران نیست.

با این اوصاف، به نظر می رسد پیگیری روند دیپلماسی با طرف غربی بدون ابتکارات غیرمنتظره فاقد هرگونه نتیجه باشد و از طرف دیگر، ادامه استراتژی فعلی در برنامه هسته ای جز فوت وقت و هزینه سازی برای ایران ثمری ندارد و این حرکت به مثابه استخوان لای زخم باید پایانی داشته باشد و با قاطعیت و اجماع سازی داخلی یکی از مسیرها را برگزیده و نظامات تازه ای را بر معادلات کنونی حاکم کنیم.

به هر تقدیر آنچه که واضح است، بعد از 24سال فراز و نشیب و پس از 10سال حکمرانی برجام در پرونده هسته ای به نقطه عطف بی بازگشت در این عرصه رسیده ایم که نیازمند تغییر استراتژی، تدابیر تازه و تحرکات فوق العاده در مواجهات آتی خود در پرونده هسته ای هستیم. هر چه هست، این نکته بدیهی است که امکان مذاکرات فرسایشی و تکرار روندهای پیشین پاسخگو نبوده و نتوانسته آنگونه که بایسته و شایسته است، در راستای منافع ملی تامین کنندگی لازم را به ارمغان بیاورد.

البته که اگر با هوشیاری و با برنامه و با جسارت در تصمیم گیری به مواجهه با شرایط تازه برویم، هرچند در کوتاه مدت، پس گشت تحریم ها می تواند تبعاتی را متوجه کشور کند؛ اما در میان مدت و بلندمدت خروج از سیکل باطل موجود با خلق ابتکارات تازه و شکل دهی مسیرهای جایگزین متوازن ساز، می تواند به نفع ایران صحنه معادلات دچار تغییر و تحول شده و جمله کلیشه ای تبدیل تهدید به فرصت، برای یک بار هم که شده برای ما مصداق و معنی حقیقی داشته باشد.