وقتی صحبت از تورم می شود، اغلب ذهن ها به سمت کالاهای اساسی می رود؛ از نان و برنج گرفته تا مسکن و انرژی. تورم در تعریف کلاسیک خود به معنای افزایش عمومی و مداوم سطح قیمت ها در اقتصاد است، پدیده ای که همیشه از مهم ترین نگرانی های خانوارها و دولت ها بوده است. شاخص هایی مانند نرخ تورم ماهانه یا شاخص قیمت مصرف کننده (CPI) ابزار اصلی برای سنجش آن به حساب می آیند.

به گزارش دنیای اقتصاد، اما امروز در دل اقتصاد دیجیتال پدیده ای نوظهور شکل گرفته است که کمتر در گزارش های رسمی یا ادبیات عمومی به چشم می آید؛ تورم الگوریتمی. این نوع تورم نه ناشی از افزایش مستقیم هزینه تولید یا محدودیت عرضه، بلکه حاصل تصمیم گیری لحظه ای الگوریتم های هوش مصنوعی در پلتفرم های تجارت الکترونیک است.

در فروشگاه های آنلاین، قیمت بسیاری از کالاها دیگر ثابت نیست. سیستم های هوش مصنوعی هر لحظه بازار را رصد می کنند: چه تعداد کاربر به یک کالا علاقه مند شده اند؟ چه کسانی آن را در سبد خرید گذاشته اند اما هنوز نخریده اند؟ چه زمانی از روز بیشترین تقاضا وجود دارد؟ مصرف کننده در کدام منطقه زندگی می کند و چه الگوی خریدی دارد؟

با ترکیب این داده ها، الگوریتم تصمیم می گیرد که قیمت را چند درصد بالا یا پایین ببرد. نتیجه این است که شما ممکن است صبح یک محصول را با قیمتی ببینید و عصر همان روز با رقمی متفاوت مواجه شوید. حتی ممکن است دو کاربر در یک لحظه برای یک کالا دو قیمت جداگانه مشاهده کنند.

در اقتصاد سنتی، افزایش قیمت ها معمولا دلایلی مشخص دارد: رشد هزینه تولید، افزایش دستمزدها، کمبود عرضه یا شوک های اقتصادی. این تغییرات غالبا تدریجی بوده و در بازه های زمانی ماهانه یا سالانه خود را در شاخص های رسمی نشان می دهند.

اما تورم الگوریتمی ماهیتی متفاوت دارد: تغییرات آن لحظه ای و بسیار سریع است، لزوما هیچ ارتباطی با هزینه تولید ندارد و بیشتر بر اساس رفتار مصرف کننده شکل می گیرد تا واقعیت اقتصادی. این تفاوت بنیادین باعث می شود که فشار واقعی بر جیب مردم در آمارهای رسمی بازتاب پیدا نکند.

مطالعات غیررسمی نشان داده اند که در برخی پلتفرم های بزرگ جهانی مانند آمازون یا علی بابا، یک کالا می تواند در طول روز بیش از صد بار تغییر قیمت دهد. برای مثال: یک کاربر در آمریکا مشاهده کرده که قیمت یک کفش ورزشی ظرف سه ساعت، از 75 دلار به 89 دلار و سپس به 78 دلار کاهش یافته است. در فروشگاه های آنلاین داخلی نیز نمونه هایی دیده می شود؛ کاربری گزارش داده که قیمت یک گوشی تلفن همراه در یک روز بین سه تا چهار میلیون تومان نوسان داشته، بدون آنکه خبری از تغییر نرخ ارز یا کمبود عرضه باشد. این تغییرات برای مصرف کننده گیج کننده و برای اقتصاددانان چالش برانگیز است.

1. کاهش اعتماد مصرف کننده: وقتی مردم احساس کنند قیمت ها تصادفی یا ناعادلانه تغییر می کنند، اعتمادشان به بازار دیجیتال کاهش می یابد.

2. افزایش نابرابری: الگوریتم ها می توانند قیمت های متفاوتی برای افراد مختلف تعیین کنند. این یعنی دو نفر با درآمد مشابه، تجربه قیمتی کاملا متفاوت داشته باشند.

3. تورم پنهان: آمار رسمی نرخ تورم همچنان مثلا 20 درصد را نشان می دهد، اما مصرف کننده در عمل افزایش قیمت های لحظه ای 30 یا 40 درصدی را تجربه می کند.

4. چالش برای سیاستگذاران: وقتی ابزارهای سنتی قادر به شناسایی این تورم نباشند، سیاست های ضدتورمی نیز کارآمدی لازم را نخواهند داشت.

شاخص های سنتی مانند CPI بر اساس سبدی از کالاها و خدمات در بازه های زمانی مشخص(مثلا ماهانه) محاسبه می شوند. اما اگر قیمتی در طول روز ده ها بار تغییر کند، میانگین ماهانه آن الزاما فشار واقعی را نشان نمی دهد. به عبارت دیگر، مصرف کننده ممکن است در لحظه ای که تصمیم به خرید می گیرد، قیمتی بالاتر از میانگین رسمی بپردازد. این همان فاصله میان تورم رسمی و تورم تجربه شده است.

اگر این روند کنترل نشود، می تواند پیامدهای جدی تری داشته باشد: کالاهای اساسی: تصور کنید قیمت نان، شیر یا بنزین هم به صورت لحظه ای تغییر کند. این موضوع می تواند فشار بی سابقه ای بر خانواده ها وارد کند. بازارهای مالی: الگوریتم ها در بورس و ارز هم حضور پررنگ دارند. ترکیب این دو می تواند موج های تورمی غیرقابل پیش بینی ایجاد کند. رفتار مصرف کننده: در بلندمدت، مردم ممکن است خریدهای خود را به تعویق بیندازند یا به بازارهای غیررسمی روی بیاورند.

کارشناسان پیشنهاد می دهند برای درک بهتر این پدیده باید شاخصی مستقل طراحی شود؛ شاخصی که می توان آن را شاخص تورم الگوریتمی یا AII (Algorithmic Inflation Index) نامید. این شاخص باید تغییرات لحظه ای قیمت ها را رصد کرده و نشان دهد مردم واقعا چه مقدار فشار قیمتی را تجربه می کنند.

1. شفافیت در الگوریتم ها: پلتفرم ها باید موظف شوند حداقل چارچوب تصمیم گیری الگوریتم های خود را توضیح دهند.

2. محدودیت تغییرات لحظه ای: می توان قوانینی وضع کرد که اجازه تغییر بیش از تعداد مشخصی در روز برای کالاهای خاص را ندهد.

3. حمایت از مصرف کننده: اطلاع رسانی عمومی و ابزارهای مقایسه قیمت می تواند قدرت بیشتری به خریداران بدهد.

تورم الگوریتمی شاید در نگاه نخست تنها یک اصطلاح اقتصادی جدید به نظر برسد، اما واقعیت این است که این پدیده آرام آرام به زندگی روزمره ما وارد شده و بدون آن که متوجه باشیم، بر جیب و رفاه خانوارها فشار می آورد.

اگر امروز نسبت به این پدیده بی تفاوت باشیم، فردا ممکن است با بازاری مواجه شویم که در آن قیمت هیچ کالایی قابل پیش بینی نیست و شاخص های سنتی تورم دیگر کارآیی خود را از دست داده اند. بنابراین، لازم است سیاستگذاران، اقتصاددانان و حتی رسانه ها این موضوع را جدی بگیرند و برای آن راه حلی بیابند؛ از جمله طراحی شاخص تورم الگوریتمی، افزایش شفافیت در الگوریتم های قیمت گذاری و حمایت بیشتر از مصرف کنندگان.

به بیان ساده تر، اگر تورم سنتی دشمن آشکار معیشت مردم است، تورم الگوریتمی دشمن پنهانی است که در سکوت، جیب ها را خالی می کند.

• ایجاد شاخص تورم الگوریتمی (AII): دولت ها و مراکز آماری باید علاوه بر شاخص های سنتی، یک شاخص جداگانه برای رصد تغییرات لحظه ای قیمت ها در پلتفرم های دیجیتال طراحی کنند. این شاخص می تواند فاصله میان تورم رسمی و تورم تجربه شده توسط مصرف کننده را روشن کند.

• شفافیت در الگوریتم های قیمت گذاری: فروشگاه های اینترنتی ملزم شوند چارچوب عمومی الگوریتم های خود را توضیح دهند. مثلا اعلام کنند تغییرات قیمتی بر چه اساسی انجام می شود: عرضه و تقاضا، موقعیت کاربر یا زمان خرید.

• قانون گذاری برای محدودیت تغییرات قیمتی: می توان قوانینی وضع کرد که برای کالاهای خاص (به ویژه کالاهای ضروری مانند مواد غذایی یا دارو) تغییرات قیمت بیش از تعداد مشخصی در روز ممنوع باشد. این کار از نوسانات مصنوعی و فشار غیرمنطقی بر مصرف کننده جلوگیری می کند.

• ابزارهای مقایسه قیمت برای مصرف کنندگان: توسعه اپلیکیشن ها و سایت های مستقل که تغییرات لحظه ای قیمت را رصد و به مصرف کننده اطلاع دهند. این ابزارها می توانند به نوعی سپر دفاعی دیجیتال برای مردم تبدیل شوند.

• همکاری بین المللی در تنظیم مقررات: چون بسیاری از پلتفرم های بزرگ جهانی هستند، لازم است همکاری بین کشورها شکل بگیرد تا مقررات یکپارچه و شفاف در زمینه قیمت گذاری الگوریتمی تدوین شود.

• آموزش عمومی و ارتقای سواد دیجیتال: رسانه ها و نهادهای آموزشی باید به مردم توضیح دهند که قیمت های آنلاین الزاما ثابت نیستند و ممکن است بر اساس رفتار کاربر تغییر کنند. افزایش آگاهی عمومی می تواند مصرف کننده را محتاط تر و هوشیارتر کند.