آخرین آمارهای ارائه شده از سوی معاونت امور جوانان وزارت ورزش و جوانان در شهریورماه سال جاری نشان می دهد که 14 درصد زنان و 4 درصد مردان بالای 45 سال در ایران هرگز ازدواج نکرده اند، رقمی که از روند رو به رشد تجرد قطعی حکایت دارد. از سوی دیگر، در میان جمعیت زیر 45 سال حدود 9.5 میلیون مرد (بالای 15 سال تا 45 سال) و 7.5 میلیون زن (بالای 13 سال تا 45 سال) نیز هرگز رخت عروسی بر تن نکرده اند. همچنین طبق آمار معاونت امور جوانان، نرخ ازدواج از 4.25 درصد در سال 1401 به 3.85 درصد در سال 1402 کاهش یافته است. وضعیتی که به گفته کارشناسان زنگ خطری جدی برای آینده جمعیت و تداوم جمعیتی جامعه ایرانی به شمار می رود.

به گزارش ایران، محمد زینالی، جامعه شناس و پژوهشگر اجتماعی با اشاره به اینکه برای فهم مسأله تجرد قطعی باید ابتدا به تاریخچه خانواده در کشور نگاه کرد، می گوید: خانواده یک ساختار تاریخی است. در گذشته در جوامع روستایی و عشایری، پیوندهای خانوادگی گسترده و طایفه ای برقرار بود و همین شبکه حمایتی، جوانان را در مسیر ازدواج و تشکیل زندگی یاری می کرد اما با شکل گیری جامعه شهری جدید، خانواده هسته ای جایگزین خانواده گسترده شد و آن پشتوانه جمعی به تدریج از بین رفت.

به گفته این جامعه شناس، خانواده هسته ای در شهرهای بزرگ نمی تواند نقش حمایتی گسترده خانواده های سنتی را ایفا کند.

او توضیح می دهد: در نظام اجتماعی جدید، حمایت به عهده نهادهایی مثل دولت و سازمان های عمومی گذاشته شده است و آموزش، مسکن، مراکز مشاوره و حتی برنامه های پیشگیری از آسیب های اجتماعی بر عهده آن ها قرار دارد، اما این حمایت ها هم ناکافی و پراکنده است و پاسخگوی نیاز نسل جوان نیست.

یکی از مهم ترین دلایل گسترش تجرد قطعی از نگاه برخی جامعه شناسان، فشار اقتصادی است. زینالی دراین باره می گوید: تشکیل خانواده در جامعه امروز نیازمند سرمایه اقتصادی قابل قبول است. از تأمین مسکن و خودرو گرفته تا امکانات رفاهی برای فرزندان، هزینه های سنگینی را به دنبال دارد. در جهان امروز هر فرزندی هم اتاق شخصی، اسباب بازی و هزینه آموزشی خاص خود را می خواهد. این شرایط، جوانان را در نقطه ای قرار داده است که حتی شروع زندگی مشترک برای آن ها به امری دشوار و حتی دست نیافتنی تبدیل شده است. بخش بزرگی از جامعه یا کار پایدار ندارد، یا اگر درآمدی دارد کفاف هزینه های ابتدایی زندگی خانوادگی را نمی دهد. به همین دلیل، ازدواج به تعویق می افتد و در بسیاری موارد اصلاً محقق نمی شود. اما مشکل فقط اقتصادی نیست.

به گفته زینالی، شهرنشینی و تغییر سبک زندگی ارزش های فرهنگی را نیز دگرگون کرده است: دیگر خبری از جوامع بسته و خودبسنده روستایی نیست. امروز تشخص اجتماعی از مدل پوشش گرفته تا داشتن خودرو شخصی از طریق مصرف و ظاهر به دست می آید. حتی شمار قابل توجهی از زنان اقشار مختلف داشتن خودرو را جزو ملزومات وجهه اجتماعی می دانند. در چنین شرایطی، ازدواج دیگر فقط یک پیوند سنتی نیست بلکه نیازمند تأمین جایگاه اجتماعی و پرستیژ فردی هم هست.

او تأکید می کند که این تغییرات فرهنگی، روابط عاطفی و خانوادگی را نیز پیچیده تر کرده است و می گوید: مردم علاوه بر مسائل اقتصادی، درگیر حساسیت های عاطفی و فردی خاصی شده اند. همین وسواس ها باعث می شود شکل گیری رابطه پایدار دشوارتر شود.

یکی از ریشه های اساسی گسترش تجرد، غفلت از توسعه فرهنگی است. این را زینالی می گوید و معتقد است که در ایران توسعه عمدتاً به موضوع اقتصادی خلاصه و به عنوان مثال داشتن ریل راه آهن، باشگاه ورزشی و سرانه بهداشتی معیار پیشرفت شد. چون توسعه دیگر نه یک هدف، بلکه یک ضرورت به شمار می رود، چرا که قضیه چنین طرح شده است که اگر توسعه پیدا نکنیم، به یک کشور عقب مانده در منطقه تبدیل می شویم و کشورهای اطراف از ما پیشی می گیرند و این باعث خواهد شد که مردم از این وضعیت ناراضی باشند. در مقابل اما توسعه فرهنگی و اجتماعی کمتر جدی گرفته شده است و نتیجه این رویکرد، نسلی است که مهارت کافی برای برقراری روابط سالم و پایدار ندارد.

او به بحران آموزش و پرورش نیز اشاره می کند: در بعضی مدارس به جای کتاب، نمونه سؤال را محور قرار داده ایم یا در بعضی از دانشگاه ها، جزوه جای کتاب را گرفته و در حوزه فرهنگ عمومی هم تیراژ کتاب و فروش در سینما کاهش یافته است. این شرایط باعث می شود، نسل جدید نتواند با جهان تازه احساسات و روابط اجتماعی آشنا شود.

به باور زینالی، خانواده هسته ای برای بقا نیازمند اجتماع محلی منسجم است؛ چیزی که در شهرهای ایران به سختی یافت می شود. او توضیح می دهد: نرخ بالای اجاره نشینی و جابه جایی های مکرر باعث شده همسایگی پایدار شکل نگیرد. در چنین شرایطی، شهرک ها بیشتر شبیه پانسیون و کمپ هستند تا محله؛ محیطی ناسالم برای زندگی خانوادگی اما مطلوب برای زندگی مجردی.

زینالی هشدار می دهد که تجرد قطعی فقط یک انتخاب فردی نیست بلکه تبعات گسترده ای برای جامعه دارد، او می گوید: وقتی جوان نتواند به بلوغ برسد، پیامد آن افزایش طلاق و طولانی شدن دوره جوانی است. جامعه ایرانی همواره خانواده را به عنوان نهادی مقدس و وسیله تداوم تاریخی خود می دیده است. اما امروز نگاه قدسی و ارزشی به خانواده قدری کمرنگ شده است. وقتی مهارت و سرمایه وجود ندارد، افراد به راحتی از این نهاد فاصله می گیرند. تجرد قطعی صرفاً یک آمار نیست.

آخرین شاخص آمارها هشدار می دهد که جامعه ایرانی در سطوح اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دچار بحران شده است. اگر سیاست گذاری ها متناسب با این شرایط اصلاح نشود، باید انتظار بحران های بزرگ تری در حوزه جمعیت و خانواده داشته باشیم. سیاست گذاران باید علاوه بر برطرف کردن موانع اقتصادی، در زمینه های فرهنگی، آموزشی و اجتماعی نیز سرمایه گذاری کنند تا نسل جوان بتواند هم مهارت های لازم برای زندگی خانوادگی را کسب کند و هم در مسیر تشکیل خانواده و تداوم جامعه ایرانی گام بردارد. چون آمارهای رسمی از یک سو و تحلیل های کارشناسی از سوی دیگر نشان می دهد که تجرد قطعی دیگر یک مسأله فردی یا گذرا نیست.