ابراهیم اصغرزاده، فعال سیاسی اصلاح طلب ضمن واکاوی تلاش های پنهان برخی افراد و جریانات تندرو برای در انزوا نگه داشتن کشور، از ضرورت گردهم آمدن همه طیف ها حول محور ایده وفاق برای آشتی ملی سخن می گوید. به اعتقاد این فعال سیاسی مشارکت سیاسی تنها زمانی افزایش می یابد که مردم اطمینان یابند رای و صدای شان در سرنوشت کشور اثر واقعی دارد.

به گزارش اعتماد در ادامه مشروح این گفتگو را می خوانید:

معادله توافق سازی با غرب همچنان مهم ترین معادله پیش روی ایران است. هفته گذشته خبر توافق با آژانس در قاهره منتشر شد. آیا این توافق را می توان مقدمه دستیابی به توافق کلی تر با غرب در نظر گرفت؟

معادله اصلی امروز ایران، اولویت دادن به توافق پایدار و کلی با غرب است، اما این مسیر راه حل ساده و یکتایی ندارد. در ریاضیات، اگر همه متغیرها معلوم باشند، پاسخ روشن است؛ اما در سیاست، حتی با دانستن تمام عناصر، اراده و درک رهبران، فشارهای خارجی و شرایط اجتماعی مسیر را تغییر می دهند. نمونه بارز آن وضعیت نه جنگ نه صلح است که سال ها منافع ملی و امنیت کشور را در تعلیق پرهزینه نگه داشته است. مقدس سازی وضعیت -نه صلح- حتی مضرتر از جنگ است؛ زیرا اگر به یک استراتژی دایمی بدل شود، مانع اصلاح یا مذاکره می شود و کشور را در تعلیق طولانی، اقتصاد را معلول و مردم را خسته می کند. البته نباید از صلح تحمیلی که زیان آور یا تحقیرآمیز است نیز غفلت کرد.

راه حل عقلانی، میانه روی و ترکیب صلح و دیپلماسی عزتمندانه با تقویت بازدارندگی است. نمونه ای از این مسیر، طراحی ابتکار صلح منطقه ای بدون حضور اسراییل است؛ مانند طرح صلح خلیج فارس با مشارکت ایران و کشورهای عربی که به ایران بدون واگذاری امتیاز راهبردی، امکان ارائه ابتکار عمل سیاسی به منطقه و امریکا را می دهد. جبهه اصلاحات ایران نیز در بیانیه ای، تجاوز نظامی اسراییل به دوحه و نقض حاکمیت قطر را به شدت محکوم کرد و همزمان پیشنهاد داد تا با بازتعریف سیاست خارجی بر پایه همکاری سازنده با کشورهای کلیدی جهان اسلام - به ویژه عربستان، ترکیه و مصر - یک بلوک منطقه ای هماهنگ شکل گیرد تا هم مانع توسعه طلبی اسراییل و هم از حقوق مردم فلسطین دفاع شود.

مشکل اصلی در تحقق توافق پایدار، دولت پنهان است؛ نهادی غیرپاسخگو و فراقانونی که می تواند هر توافقی را متزلزل سازد. با این حال، توافق اخیر با آژانس گامی مثبت و شرط لازم برای بازگرداندن پرونده ایران از مدار امنیتی به مدار دیپلماتیک است. اما شرط کافی، استقرار این توافق بر بستر بازتعریف منافع ملی و آشتی ملی در داخل است. بدون پشتوانه مشروعیت داخلی و اجماع ملی، هیچ توافقی دوام نخواهد داشت.

پس از جنگ 12 روزه، موضوع ضرورت اصلاحات بنیادین و نوعی شیفت پارادایم در عرصه داخلی نیز مطرح شده است. اما هنوز نوعی آشفتگی در تن دادن به این اصلاحات ضروری داخلی مشاهده می شود. ویژگی های چنین تحولاتی از نظر شما چیست؟

جنگ 12 روزه آشکار کرد که مدل حکمرانی موجود توانایی مدیریت بحران های پیچیده و قدرت پیش بینی لازم را ندارد. اصلاح واقعی در این سطح به معنای تغییر پارادایم است، نه صرفا دستکاری های تاکتیکی یا تغییرات جزیی. به نظرم چنین تحولی سه ویژگی کلیدی دارد: اول، انتقال قدرت از دولت پنهان به دولت رسمی و منتخب؛ یعنی پایان دادن به تصمیم گیری های موازی، غیرپاسخگو و غیرشفاف. دوم، بازتعریف منافع ملی بر پایه توسعه و رفاه مردم؛ کاهش تنش های خارجی و تمرکز بر منطق عقلانی و سوم، بازسازی اعتماد اجتماعی؛ از مسیر اصلاحات حقوقی و سیاسی، آزادی رسانه ها و تقویت نهادهای مدنی و احزاب. بدون چنین تغییرات ساختاری، اصلاحات صرفا به ترمیم سطحی فروکاسته می شود و کشور را از چرخه بحران خارج نخواهد کرد.

در این میان، اولویت فوری برای منافع ملی ایران بازنگری در راهبردهای تقابلی با ایالات متحده است؛ مسیری که طبیعتا برخلاف منافع اسراییل است و با کارشکنی شدید آن مواجه خواهد شد. اگرچه امریکا و اسراییل در هدف نهایی خود (تغییر توازن قدرت در ایران) همپوشانی دارند، اما اختلافات تاکتیکی شان فضایی محدود و حیاتی برای بازتعریف رفتار راهبردی ایران ایجاد می کند. ترامپ بیش از هر چیز به یک دستاورد اقتصادی و ضدجنگ نیاز دارد؛ توافقی که آن را به عنوان موفقیت در مهار پرونده هسته ای ایران معرفی کند، بی آنکه وارد جنگ پرهزینه و بی پایان به قول خودش شود.

او برخلاف اسراییل، چندان به سناریوی رژیم چنج سخت اعتقاد ندارد، چراکه تجربه عراق، افغانستان و لیبی را شکست خورده می داند. حتی در موضوع فلسطین یا قیمت گذاری صلح در خاورمیانه نیز با اسراییل اختلاف دیدگاه دارد. ایران به جای انکار اختلاف میان دشمنان خود، از شکاف های موجود میان آنها باید بهره برداری کند. خب آیا ایران می تواند در این شکاف بازی کند؟ بله، با شیفت پارادیم و دو پیش شرط حیاتی آن:

1- خروج از تنهایی استراتژیک و سیاست تقابل صرف و حرکت به سمت دیپلماسی واقع گرایانه و چندلایه.

2- بازپس گیری میدان ابتکار عمل از افراطیون داخلی و دولت پنهان و بازسازی عقلانیت استراتژیک.

همزمان با تلاش دولت برای توافق سازی در سطح داخلی و خارجی، رادیکال های دست راستی با طرح مباحثی چون عدم کفایت رییس جمهور یا هتاکی علیه دولت فشار می آورند. این رفتارها را چطور ارزیابی می کنید؟

رفتار رادیکال های دست راستی، از طرح عدم کفایت رییس جمهور تا هتاکی علیه دولت، بیش از هر چیز نشان دهنده هراس آنان از باز شدن روزنه های دیپلماسی است. آنها می دانند که هرگونه موفقیت دولت در سیاست خارجی، توازن قوا را به زیانشان تغییر خواهد داد. به همین دلیل با ابزار تخریب و فشار می کوشند هزینه توافق را بالا ببرند. اما ریشه این افراط گرایی فراتر از یک جریان سیاسی است و در همان دولت پنهان قرار دارد؛ ساختاری متشکل از ابرسازه های امنیتی، اطلاعاتی و اقتصادی که از تنش و بن بست تغذیه می کند و ماموریت خود را در حفظ جهان بینی رادیکالیستی و آخرالزمانی تعریف کرده است.

راه مقابله با این وضعیت، نه مچ گیری جناحی، بلکه تقویت یک پروژه وفاق ملی است؛ یعنی بازتعریف میدان سیاست بر اساس آشتی ملی و پذیرش کثرت صداها در جامعه. اگر بار دیگر به جای گفت وگو از تهدید و حذف استفاده و به جای گشودن فضای سیاسی بر انسداد و محدودیت پافشاری شود، انفعال و سکوت کنشگران سیاسی خیانتی آشکار به تاریخ و آینده این سرزمین خواهد بود. ایران امروز در آستانه یک انتخاب تاریخی است: یا اصرار بر توهم بازدارندگی پرهزینه و سیاست خارجی تک محور که جز انزوا و فرسایش داخلی نتیجه ای ندارد یا پذیرش واقعیت قدرت رقبا، اصلاح نگاه به روابط بین الملل و حرکت به سوی سیاست متوازن خارجی که می تواند آینده ای متفاوت رقم بزند. جهان امروز منتظر تغییر زبان و رفتار ایران است، نه تکرار و توجیه گذشته.

به نظر می رسد منطقه پس از ترامپ و تهاجمات اسراییل در حال تغییر است. این تغییرات را چطور ارزیابی می کنید و ایران چگونه می تواند دایره نفوذ خود را حفظ یا ارتقا دهد؟

منطقه پس از ترامپ و تهاجمات اخیر اسراییل وارد فاز جدیدی شده است؛ جایی که محوریت امنیتی به تدریج جای خود را به محوریت اقتصادی و دیپلماتیک می دهد. کشورهایی مانند عربستان و ترکیه با درک این تغییر، مسیر تنش زدایی و ادغام در زنجیره اقتصاد جهانی را برگزیده اند. برای جمهوری اسلامی ایران نیز اصلاحات واقعی در سیاست خارجی، امنیتی و حتی درون ساختاری، دیگر یک انتخاب نیست، بلکه شرط بقاست. در این مقطع تاریخی، همه کشورهای منطقه بر ضدجنگ تاکید دارند و تجاوزگری و سلطه جویی اسراییل را محکوم می کنند.

هرگونه عقب نشینی ایران از صلح خواهی، ما را به سوی بحران های غیرقابل مهار خواهد برد. اگر ایران همچنان در وضعیت نه جنگ، نه صلح باقی بماند، همان گونه که حتی در سخنان اخیر رهبری نیز به آن اشاره شد، دایره نفوذش نه تنها گسترش نمی یابد، بلکه به سرعت کاهش پیدا می کند.

جنگ 12 روزه چند واقعیت را آشکار کرد: اقتصاد و جامعه را نمی توان صرفا با قدرت بازدارندگی نظامی اداره کرد. امنیت ملی باید بازتعریف شود؛ نه فقط به معنای حفاظت از مرزها، بلکه دربرگیرنده امنیت اقتصادی، اجتماعی و سیاسی. حتی نخبگان اقتصادی و فنی کشور که پیش تر راه حل های صرفا تکنوکراتیک را پیشنهاد می کردند، اکنون بر اصلاحات نهادی-سیاسی و ضرورت یک پارادایم شیفت تاکید دارند. بیانیه 180 اقتصاددان پس از جنگ 12 روزه نشان داد که راه نجات فقط در اقتصاد نیست، بلکه در تغییر الگوی حکمرانی نهفته است. پارادایم شیفت در اینجا یعنی عبور از چارچوب امنیت محور و بسته موجود و حرکت به سمت الگویی مبتنی بر شفافیت، پاسخگویی، حاکمیت قانون و مشارکت همه نیروهای اجتماعی در تصمیم گیری. بنابراین حفظ و ارتقای نفوذ ایران در گروی دو تغییر بنیادین است:

-اول، تبدیل سیاست خارجی از امنیت محور به توسعه محور؛ یعنی پیوند زدن نفوذ منطقه ای با همکاری های اقتصادی، انرژی و ترانزیتی.

- دوم، اصلاح تصویر و پرستیژ ایران در افکار عمومی منطقه و جهان؛ با تاکید بر صلح خواهی، همکاری و همگرایی نه تقابل.

حضور چهره ای مانند علی لاریجانی در شورای عالی امنیت ملی و تشکیل شورای عالی دفاع را چطور ارزیابی می کنید؟ آیا این اقدامات را می توان تلاش حاکمیت برای ارسال پالس تغییر به افکار عمومی دانست؟

آقای لاریجانی بی تردید ظرفیت بالایی دارد و مسوولیت خطیری بر عهده گرفته است. اما واقعیت این است که این تحولات بیش از آنکه استراتژیک باشد، جنبه ای تاکتیکی دارد. حضور چهره هایی مانند او یا ایجاد نهادهای جدید می تواند در ظاهر نشانه تغییر تلقی شود، اما تا زمانی که دولت پنهان دست بالا را در ساخت قدرت دارد، این تغییرات بیشتر به بازآرایی درونی شبیه اند تا بازتعریف واقعی ساختار. به باور من، همه راه ها نهایتا به توسعه سیاسی ختم می شود. توسعه سیاسی نه امری لوکس، بلکه زیرساخت امنیت پایدار و توسعه اقتصادی است. توسعه سیاسی یعنی ارتقای کیفیت رابطه میان دولت و جامعه، به گونه ای که همه نیروها در فرآیند تصمیم گیری و توزیع قدرت سهم و صدا داشته باشند. اگر چنین انتصاباتی با بازتعریف پروژه وفاق و آشتی ملی همراه شود، می تواند معنای واقعی و اثرگذار پیدا کند. اما در غیر این صورت، جامعه آن را صرفا به عنوان مدیریت بحران و خرید زمان تعبیر خواهد کرد، نه یک گام اصیل برای تغییر. مخالفت های تندروها و دولت پنهان هم از همین جا ناشی می شود. مخالفت آنان تنها سیاسی نیست، بلکه ترکیبی است از فوبیای تغییر، ترس از ریزش هویتی و هراس از باز شدن پرونده گذشته. به بیان دقیق تر، تصمیمات شورای عالی امنیت ملی وقتی مذاکره و مصالحه برد-برد را دنبال می کند، نه تنها سیاست خارجی، بلکه توزیع قدرت و منابع در داخل را هم به چالش می کشد و درست همین نقطه است که مخالفان حاضر به پذیرش آن نیستند.

دولت تلاش می کند با گسترش برنامه های فرهنگی و اجتماعی مانند کنسرت و تئاتر، زمینه افزایش مشارکت های عمومی را فراهم کند. از نظر شما، برای افزایش مشارکت سیاسی مردم چه باید کرد؟

فرهنگ و هنر البته مهمند، اما کافی نیستند. مشارکت سیاسی تنها زمانی افزایش می یابد که مردم اطمینان یابند رای و صدایشان در سرنوشت کشور اثر واقعی دارد. برای تحقق این امر، سه شرط اساسی وجود دارد؛ شرط نخست انتخابات آزاد و رقابتی، با نظارت بی طرفانه و استطلاعی، نه گزینشی و استصوابی. دوم، احیای نهادهای مدنی و صنفی که بتوانند میان مردم و حاکمیت پل اعتماد بسازند و شرط سوم، رفع محدودیت های رسانه ای و سیاسی تا امکان گفت وگوی آزاد و شکل گیری افکار عمومی واقعی فراهم شود. مردم زمانی دوباره به صحنه بازمی گردند که حس کنند حاکمیت واقعا به اعتماد آنان نیاز دارد، نه صرفا به حضور نمادین و بیعتشان. در این میان، باید به یک واقعیت تلخ هم اشاره کرد، جریان اصلاح طلبی که روزی از دل بحران مشروعیت سنتی و انسداد سیاسی زاده شد، به تدریج در درون حکومت هضم شد. سیستم قدرت با مهار و کنترل آن و با عاریه گرفتن عناصری از برنامه و اسلوب اصلاح طلبان، توانست روش های خالص سازی و بازتولید اقتدار خود را تکامل بخشد. بنابراین اگر قرار است مشارکت سیاسی واقعی احیا شود، اصلاح طلبی نیز باید به ریشه های خود بازگردد، بازسازی اعتماد اجتماعی و دفاع از حق مردم برای تعیین سرنوشتشان.

برخی تحولات ساختاری و نوعی پوست اندازی جناح ها در عرصه سیاسی را مطرح می کنند. آیا این امر را قبول دارید و چطور آن را ارزیابی می کنید؟

بله، این تحول واقعی است. جناح های سیاسی سنتی، چه راست و چه چپ، چه اصلاح طلب و چه اصولگرا، دیگر توان بسیج اجتماعی گذشته را ندارند. جامعه ایران امروز متکثرتر، جوان تر و مطالبه گرتر از آن است که در قالب های قدیمی بگنجد. این پوست اندازی می تواند فرصت باشد اگر با بازتعریف پروژه وفاق ملی و ایجاد ائتلاف های نو بر مبنای منافع ملی و توسعه سیاسی همراه شود. در غیر این صورت، خطر فروپاشی ساختارهای میانی و تبدیل شدن جامعه به توده های پراکنده و بی اعتماد جدی است. اصلاح طلبی و پروژه اصلاحات رفرمیستی اکنون با موانع جدی روبه رو است. علاوه بر ضعف گفتمانی و بی تحرکی نیروها، دیگر به تنهایی منبعی بسیج کننده و آلترناتیوی موثر برای عقب راندن نیروهای غیردموکراتیک و مهار دولت پنهان نیست. مگر اینکه اصلاح طلبان بتوانند با پشتیبانی از یک دولت مقتدر ـ و نه صرفا دولتی تدارکاتچی ـ و با تلاش مجدانه برای رفع همه تبعیض های نهادینه، بار دیگر مساله نمایندگی خود را در افکار عمومی احیا کنند. با این حال باور دارم که جبهه اصلاحات اکنون در موقعیت خاصی قرار دارد که به رغم حذف سازمانی و فشارهای فزاینده در ساخت قدرت، همچنان از سرمایه اجتماعی، عقلانیت سیاسی و مزیت های دیپلماتیک بالایی برخوردار است. جنگ 12 روزه و تغییر افکار عمومی جهانی نسبت به خطر گسترش درگیری و جنگ، فرصتی بی بدیل برای بازتعریف نقش اصلاح طلبان و ابتکار عمل آن فراهم کرده است. در غیر این صورت، عقب نشینی های مستمر جریان اصلاحات نزد افکار عمومی نه به عنوان یک راهکار تاکتیکی که به عنوان یک راهبرد تلقی خواهد شد و جبهه اصلاحات را به بخشی از وضع موجود و نهایتا به عاملی در بازتولید نابرابری تبدیل می کند. اصلاح طلبان اگر می خواهند نقش تاریخی ایفا کنند، باید این دگردیسی را بپذیرند و از آن برای احیای امید اجتماعی استفاده کنند.