فرارو- برخلاف باور رایج که پیری را همواره با کاهش توانایی های مغز همراه می داند، بررسی های جدید دانشمندان آلمانی نشان داده است بعضی بخش های قشر حسی-پیکری مغز در سال های پایانی عمر ضخیم تر و فعال تر می شوند.

به نقل از ساینس الرت، سال ها تصور غالب این بود که افزایش سن به معنای افول اجتناب ناپذیر عملکرد مغز است. اما پژوهش های تازه نشان می دهد که این فرضیه چندان هم دقیق نیست. یافته های جدید حاکی از آن است که بعضی نواحی مغز نه تنها با بالا رفتن سن تحلیل نمی روند، بلکه در برخی موارد حتی تقویت می شوند.

مطالعات علمی معمولاً بر این موضوع تأکید داشته اند که روند پیری با کاهش تدریجی حجم و ضخامت قشر مغز همراه است؛ بخشی از مغز که مسئول پردازش اطلاعات و کنترل بسیاری از عملکردهای حیاتی شناختی است. با این حال، تحقیقی تازه روی مغز انسان و موش نشان می دهد که این قاعده همیشگی نیست.

طبق نتایج منتشرشده، برخی لایه های قشر حسی-پیکری (somatosensory cortex)، همان بخشی از مغز که مسئول پردازش محرک های حسی مانند لمس و فشار است، نه تنها از تحلیل رفتن مصون می مانند، بلکه با افزایش سن ضخیم تر هم می شوند. این یافته ها به نوعی بیانگر ادامه ی انعطاف پذیری عصبی (neuroplasticity) حتی در سنین بالا است.

انعطاف پذیری عصبی به توانایی مغز برای تغییر، سازگاری و سازماندهی دوباره اتصالات عصبی در واکنش به شرایط جدید اطلاق می شود. در باور عمومی، این توانایی بیشترین قدرت خود را در دوران جوانی دارد و با گذر زمان به تدریج کاهش می یابد. اما پژوهش اخیر نشان می دهد که این روند ساده و یک سویه نیست.

استر کوهن، عصب شناس مرکز آلمانی تحقیقات بیماری های نورودژنراتیو و مؤسسه هرتی در آلمان، توضیح می دهد: تا پیش از این، کسی به این موضوع توجه نکرده بود که قشر حسی-پیکری اولیه از چندین لایه بسیار نازک با ساختار و کارکرد متفاوت تشکیل شده است. ما اکنون دریافتیم که این لایه ها به شکل متفاوتی پیر می شوند.

او ادامه می دهد: در حالی که قشر مغز به طور کلی نازک تر می شود، برخی لایه ها پایدار می مانند یا حتی ضخیم تر می شوند. احتمالاً دلیل آن این است که این بخش ها بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند و در نتیجه توانایی عملکردی خود را حفظ می کنند. این امر نشان دهنده انعطاف پذیری مغز حتی در افراد سالمند است.

پژوهش جدید به سرپرستی پنگ لیو و یولیانه دولر از دانشگاه اتو فون گوریکه مگدبورگ در آلمان انجام شد. تیم تحقیقاتی تغییرات احتمالی مرتبط با سن در قشر مغز انسان را مورد بررسی قرار داد. این گروه با بهره گیری از فناوری MRI با وضوح بالا، مغز 61 فرد بین 21 تا 80 سال را اسکن کردند.

تمرکز اصلی آن ها بر روی قشر حسی-پیکری اولیه بود؛ ناحیه ای در بالای مغز که وظیفه دریافت و پردازش اطلاعات حسی لمسی را بر عهده دارد. نتایج نشان داد این ناحیه به شکل جالبی شبیه به یک پشته کرپ (crêpe stack) سازماندهی شده است؛ یعنی از چندین لایه نازک و ظریف تشکیل شده که هرکدام وظیفه خاصی دارند.

با بررسی دقیق این لایه ها، مشخص شد که برخی از آن ها در سالمندان نازک تر می شوند؛ همان طور که انتظار می رفت. اما نکته مهم این بود که لایه های میانی و فوقانی در افراد مسن ضخیم تر از همان لایه ها در جوانان بودند. کوهن در توضیح این موضوع می گوید:

لایه میانی عملاً دروازه ورود محرک های لمسی است. در لایه های بالاتر، پردازش های بیشتر صورت می گیرد. به عنوان نمونه، هنگام دریافت محرک از دست، لایه های فوقانی در تعامل بین انگشتان مجاور نقش مهمی دارند. این فرآیند هنگام گرفتن اجسام حیاتی است.

از سوی دیگر، لایه های پایینی در افراد مسن نازک تر بودند. این لایه ها وظیفه تعدیل سیگنال های لمسی را بر عهده دارند؛ یعنی تصمیم می گیرند کدام محرک ها تقویت یا کمرنگ شوند. برای مثال، ما معمولاً لباس های خود را حس نمی کنیم مگر زمانی که به آن توجه کنیم. مغز در این مرحله تصمیم می گیرد چه چیزی را به سطح آگاهی بیاورد و چه چیزی را نادیده بگیرد.

پژوهشگران معتقدند پاسخ این پرسش در همان ضرب المثل قدیمی انگلیسی استفاده کن یا از دست بده نهفته است. لایه های میانی و بالایی دائماً در معرض محرک های بیرونی هستند، زیرا ما همواره با محیط خود در تماس هستیم. به همین دلیل این بخش ها فعال باقی می مانند و کارکرد خود را تقویت می کنند.

در مقابل، لایه های پایینی کمتر تحریک می شوند، به ویژه در سال های پایانی عمر، و به همین دلیل دچار تحلیل می شوند. به بیان دیگر، مغز تمایل دارد آنچه را که بیشتر استفاده می شود، حفظ کند.

جالب آن که حتی لایه هایی که دچار کاهش ضخامت می شوند، توانایی جبرانی از خود نشان می دهند. پژوهشگران مشاهده کردند که محتوای میلین، ماده ای که سرعت انتقال پیام های عصبی را افزایش می دهد، در این لایه ها بیشتر می شود. این افزایش به واسطه حضور نوعی نورون است که توانایی تقویت سیگنال های تعدیلی را دارد.

این کشف، بار دیگر نشان دهنده انعطاف پذیری مغز است. محققان امیدوارند در آینده بتوانند مکانیزم های سازگاری مشابه را بهتر بشناسند و شاید راه هایی برای تقویت آن ها در بیماران یا افراد سالمند بیابند.

کوهن در پایان می گوید: یافته های ما با این ایده کلی همخوانی دارد که می توانیم با تحریک مناسب، کارهای مثبتی برای مغزمان انجام دهیم. به نظر من، این موضوع بسیار امیدوارکننده است که بتوانیم تا حدی بر روند پیری تأثیر بگذاریم.

به عبارت دیگر، برخلاف تصور رایج، پیری الزاماً به معنای ضعف اجتناب ناپذیر مغز نیست. اگرچه برخی لایه ها دچار تحلیل می شوند، اما دیگر بخش ها می توانند نه تنها مقاومت کنند بلکه حتی تقویت شوند. این یافته ها نشان می دهد که مغز انسان تا آخرین سال های عمر، ظرفیتی برای یادگیری، سازگاری و بازسازی دارد.

پیام اصلی این مطالعه برای عموم روشن است: فعالیت های ذهنی و تعاملات حسی مداوم می توانند به مغز کمک کنند تا حتی در سال های سالمندی نیز قوی و کارآمد باقی بماند. این نتیجه نه تنها از نظر علمی حائز اهمیت است، بلکه امید تازه ای برای ارتقای کیفیت زندگی در دوران پیری به شمار می رود.