روزنامه هم میهن در سرمقاله خود نوشت: حجت الاسلام علوی طهرانی که در 29سال گذشته امام جماعت یک مسجد مهم در تهران بوده است، اخیراً گفته است: زمانی 90درصد پرسش های مردم اعتقادی بود، ولی امروز از صد سوال، صد و ده سوال! راجع به طلسم و خرافات است؛ به تعبیر او این فاجعه است .

چرا چنین شده است؟ این تغییر یک حادثه سطحی نیست، بلکه نشانه ی دگرگونی عمیق در نوع دینداری و چگونگی و نسبت رابطه جامعه با نهاد دین است. پرسش اصلی اینجاست: چرا این جامعه که روزگاری دغدغه خدا، معاد، اخلاق، عدالت و معنویت را داشت، اکنون به طلسم و رمالی و جادو پناه برده است؟ و پاسخ خود دراین باره را هم از روحانیون می خواهد.

جالب است که در اسلام همه این کارها به صراحت نهی و حرام اعلام شده است. یکی از دلایل مهم، شکاف میان دین رسمی با موضوعات و مسائل زندگی روزمره مردم است. وقتی مردم در مسائل واقعی خود چون خانواده، عدالت اجتماعی، مبارزه با فساد یا بحران های اقتصادی پاسخی روشن از نهاد دین نمی گیرند، به سراغ خرافات و جادو و راه هایی می روند که وعده حل سریع می دهند.

طلسم بخت گشایی، دعا برای رزق و روزی یا جادو برای رفع بیماری در نگاه بسیاری عملی تر از مباحث سنگین کلامی جلوه می کند. در عمل هم دیده اند مباحث اساسی نتیجه ای ملموس برای آن ها نداشته است.

از سوی دیگر، آموزش رسمی دینی در مدارس و رسانه ها بیشتر مبتنی بر کلیشه و حفظیات و معجزات بوده است. به دانش آموز و جوان یاد نمی دهند که پرسشگری بخشی از ایمان است. او دین را نه به عنوان نظامی عقلانی، بلکه به صورت مجموعه ای از احکام و شعارهای تکراری و غیرقابل تغییر و حتی خرافی تجربه کرده است. در نتیجه، وقتی در بحران روحی یا خانوادگی قرار می گیرد، به جای رجوع به استدلال دینی، به دنبال راه حل ها یا معنویتی ساده و فوری می رود.

این وضعیت هنگامی تشدید می شود که در فضای مجازی، فیلم های کوتاه و سخیف از برخی روحانیون درباره معجزات امامان و عرفا و… منتشر می شود که موجب وهن دین است و مردم طرفدار عقلانیت و اندیشه را بیزار از این تصورات می کند و دور چنین دینی را خط می کشند. عجیب اینکه روحانیون برجسته هم در برابر این اظهارات سخیف سکوت می کنند.

بحران اعتماد اجتماعی نیز نقش تعیین کننده ای دارد. وقتی عملکرد نهادهای رسمی، چه دینی و چه سیاسی، کمتر شفاف یا کارآمد باشد، مردم به منابع غیررسمی روی می آورند. خرافات و رمالی به دلیل ارائه راه حل های فردی و شخصی، برای افراد ضعیف که دنبال راهی برای خروج کم هزینه از بن بست های زندگی هستند، مطمئن تر و در دسترس تر به نظر می رسد. افزون بر این، در جامعه ای پرتنش و بی ثبات، طلسم و جادو نوعی آرامش روانی و احساس کنترل بر زندگی می دهد؛ هرچند این آرامش خیالی باشد.

مسئولیت این وضعیت، لزوماً بر دوش مردم نیست. موضوعی که عمومی شود حتماً علت سیاسی و اجتماعی دارد. واقعیت آن است که نهاد دین نتوانسته آن تصویر کارآمد و عقلانی از دین را که پیش از انقلاب ساخته شده بود و مردم بر آن اساس انقلاب کردند را اکنون به روز کند. وقتی دین رسمی با زبان امروز سخن نمی گوید، طبیعی است که میدان برای خرافات و شبه معنویت باز شود. برای بازگشت از این وضعیت، انجام چند اقدام ضروری به نظر می رسد:

نخست، بازنگری در آموزش دینی: به جای اجبار و حفظیات، باید پرسشگری و عقلانیت تقویت شود.

دوم، پاسخ به مسائل واقعی زندگی: دین اگر در اقتصاد، مدیریت، خانواده و حقوق زنان و کودکان، عدالت و نظم اجتماعی، روابط خارجی یا بحران های اخلاقی کارآمدی نشان دهد، جا برای ظهور خرافه و جادو تنگ می شود و برعکس.

سوم، شفافیت و اعتمادسازی: بدون اعتماد عمومی هیچ اصلاحی پایدار نیست.

چهارم، مقابله هوشمندانه با خرافات: نه صرفاً محکوم کردن مردم، بلکه نقد علمی و فرهنگی دعانویسی و خرافات.

و پنجم، ارائه معنویت اصیل و زنده: مردم باید معنویت را در عبادت، اخلاق، هنر و تجربه اجتماعی و مهم تر از همه در رفتار حاملان دین ببینند و بیابند، نه در طلسم و جادو. همه اینها نیازمند رسانه ای کارآمد است که خرافات و رمالی را به نقد بکشد، نه اینکه مروج آن باشد.

افزایش گرایش به خرافات نشانه یک هشدار جدی است: بخشی از جامعه از عقلانیت فاصله گرفته و به شبه علم و خرافه نزدیک شده است و برای این هدف دین موجود را بهترین پوشش قرار داده است. این روند را نمی توان با نصیحت یا توبیخ متوقف کرد.

راه حل در بازسازی اعتماد، اصلاح آموزش و عرضه معنویتی اصیل و به هنگام کردن منطق و پیام دین با مقتضیات روز است. تنها در این صورت است که پرسش های جدی و اعتقادی و عقلانی از دین، می توانند دوباره جای خود را در ذهن مردم باز کنند. ظاهراً برخی در ساختار رسمی علاقه ای به چنین تحولی ندارند و از خرافات بیشتر از عقلانیت استقبال می کنند.