قدیم ترها مردم اش زابل جان صدایش می کردند اما حالا می گویند، شانس ما این بود که از گربه ته اش به ما رسید. خشکسالی و توفان های پی درپی، چندسالی است که مردم سیستان و بلوچستان را مجبور به مهاجرت کرده، آن ها که پولی در جیب داشتند از سیستان رفتند و آن ها که ماندند، فقیرترین ها هستند و زندگی سختی دارند. روستاهای مرزنشین سیستان در دوسال اخیر خالی و خالی تر شده اند. طالبان آب را به روی مردم سیستان بسته و کمبود امکانات رفاهی اولیه، زندگی را برای آن ها سخت تر کرده است.

به گزارش هم میهن، مردم سیستان از دیرباز کشاورز و دامدار بودند. سرزمینی که انبار غله بود، امروز بیش از 80 درصد کشاورزی اش به دلیل خشکسالی از دست رفته است. بیکاری بیداد می کند و مردم اش یا مهاجرت می کنند یا کنار خیابان منتظر می مانند که به عنوان کارگر روزمزد برای کار برده شوند. امیر صیادی، یکی از ساکنان نیمروز است و درباره روستاهای خالی شده از سکنه می گوید: یک سوم جمعیت روستای ما مهاجرت کردند. یکی از روستاهای سمت هیرمند به نام دوست محمد خالی از سکنه شده است. روستاهای اطراف قورقوری به نام های ملاعلی و تپه کنیز هم خالی شدند.

هفته گذشته بود که علی اکبر پورجمشیدیان، معاون امنیتی و انتظامی وزارت کشور، نفس حضور مردم و مرزنشینان در همه مرزها را باعث ایجاد امنیت دانست و گفت که در سال های اخیر یک مشکل اصلی باعث شده که برخی از مرزنشینان از مناطق مرزی خارج شوند یا انگیزه کمتری برای ماندن داشته باشند و آن هم به دلیل کمبود آب است. به گفته او، آبی که از سمت افغانستان به سوی مرزهای شرقی ایران می آمد، با توقف مواجه شده: این مسئله سبب شده که انگیزه مرزنشینان برای ماندن در مناطق مرزی، کاهش یابد. البته این به معنای تخلیه مرز نیست، ولی برخی که رفاه بیشتری می خواهند، به دنبال یافتن مکان های بهتر برای زندگی هستند.

جواد هراتی، مدیر گروه عدالتخواهان سیستان است و خالی شدن روستاها را به چشم دیده است: دیگر نه کشاورزی بود، نه درآمدی بود و نه آبی. مرزها هم بسته بودند و اهالی روستا مجبور شدند برای کار در کارخانه ها به شهرهای بزرگتر مهاجرت کنند. یونس دهمرده، پژوهشگر اجتماعی اهل سیستان هم می گوید: در سرزمینی که مردم اش سالیان سال است با این شرایط سخت در آن زندگی می کنند حداقلی ترین کار، نجات بخشی از کشاورزی و تامین آب شرب آن هاست.

او معتقد است، مرز می تواند بسیاری از مشکلات این منطقه را حل کند: اما باید از رانت خواری و ویژه خواری دور شود. روستاهای مرزی که خالی از سکنه می شوند ناامنی فراگیر می شود. اهالی روستاهای مرزنشین می گویند، لب مرز سربازی وجود ندارد: ما آنجا مرز داریم و مرز را نگه می داریم. اگر بخواهند از آن سوی مرز یک کلوخ و سنگی بزنند، اول به سر ما می خورد و اگر ما نباشیم، از ما می گذرد و به تهران می خورد.

مهدی ارباب هم کارگری است که به دلیل خشکسالی و توفان ها مجبور شد خانه اش را بار ماشین کند و روانه تاکستان قزوین شود. او چهارماه پیش به تاکستان رفت که در باغ های آنجا کارگری کند: الان احساس راحتی بیشتری دارم. اینجا هوایش خیلی خوب است و همه جا سبز است. مهدی، متولد سیستان است و همه بستگانش در آنجا ماندند: من از وطنم دور شدم و این مشکل بزرگی است.

امیر صیادی هم ساکن نیمروز است، شمالی ترین شهر سیستان: چشم ببندید و باز کنید، به افغانستان می رسید. در نیمروز ما هر نقطه که چاه حفر کردیم، شور بود. شوری آن هم وحشتناک بود. حالا از کشاورزی در این مناطق تنها نام اش باقی مانده است. دولت ها خشکسالی سیستان را ناشی از بسته شدن آب از سوی افغانستان می دانند اما مردم سیستان می گویند این خشکسالی غیرطبیعی است.

امیر، فرزند یک کشاورز است: شغل ما کشاورزی، صیادی، ماهیگیری و حصیربافی بوده است. ما حصیر سنتی تالاب هامون را می بافتیم. از زمانی که من چشم باز کردم، با حصیربافی سنتی سیستان بزرگ شده ام. الان هم این کار را انجام می دهیم. اما نی از گرگان، ساری و بابلسر می آوردند. آبادی به آبش زنده است و خشکسالی، آبادی را از سیستان گرفته است. دو برادر امیر در سال های اخیر مهاجرت کردند و از نیمروز رفتند. یکی به یزد و دیگری به زاهدان: وضعیت زاهدان از سیستان بهتر است. چون آب سیستان هم به آنجا می رود و استاندار و مدیران کل در زاهدان هستند و وضعیت بهتری دارد.

من هربار به زاهدان می روم، می بینم که مجتمع های جدیدی ساخته شده اند. ما می گوییم، آب خوردن نداریم و نمی دانیم این مجتمع ها از کجا سبز می شوند. مسئولان محلی به مردم سیستان می گویند، نمی گذارند آن ها تشنه بمانند و به هرشکلی باشد، آب خوردن را برایشان فراهم می کنند. می گویند که نمی گذارند از این مناطق بروند: اما نه اشتغال برای ما مانده، نه کار. در سیستان کسی زندگی نمی کند: اینجا همه فقط زنده اند.

پدر امیر 82ساله است و خشکسالی شدیدی که در دهه 40 رخ داده بود را به یاد می آورد: آن سال ها هم خیلی از مردم به ترکمن صحرا رفتند، چون دیگر چیزی برای خوردن نمانده بود. اما توفان هایی که الان هست اگر آن زمان بود، آن ها هرگز نمی توانستند دوباره به سیستان برگردند. مردم نیمروز در و پنجره ها را می بندند و کولر را خاموش می کنند، اما باز هم نمی توانند نفس بکشند: در روستای خودمان، زمین های کشاورزی خودمان هم تبدیل به منشأ ریزگردها شده است. در سیستان بیشتر زمین های کشاورزی در ضلع جنوب غربی خانه های روستانشینان قرار دارد: کنار ما روستایی به نام منصوری وجود دارد و من اطلاع دارم در برخی موارد شدت توفان به حدی بوده که ریگ ها تا پشت درِ خانه های کشاورزان رسیده و درِ خانه بسته شده است.

امیر کسب وکار خانوادگی شان را با همه سختی ای که دارد، زنده نگه داشته و به حصیربافی مشغول است: در سال 1401 تنها چهار کارگاه خانگی بودند که با همکاری آن ها حصیربافی می کردیم. این چهار کارگاه تا خردادماه 1403 به 27 کارگاه رسید، اما از آن زمان تاکنون نه تنها به تعدادشان اضافه نشده که حتی چهار کارگاه هم کمتر شده است. در سیستان، برق که قطع می شود، پشت سرش آب هم قطع می شود و پس از آن، آنتن تلفن های همراه هم قطع می شود: فقط گاز مانده برایمان که هنوز قطع نشده است.

در بعضی روستاهای نیمروز تنها دو خانوار باقی ماندند درحالی که پیش تر بیش از 20 خانوار، ساکن آن روستا بودند: در یک روستا دو خانوار، چهار یا پنج گوسفند دارند و وسعت روستا بسیار بزرگ است. برخی کارشان سرقت است و برخی هم از سر ناچاری می آیند و گوسفندی را می دزدند که صاحب اش دار و ندار زندگی اش را گذاشته و آن را خرید بود.

رضا هم ساکن نیمروز است و می گوید، وقتی روستاها خالی از سکنه می شون، محل مناسبی برای اسکان تروریست ها می شوند: یکی از نمایندگان تهران می گفت، روزی را می بیند که مرز از سیستان می گذرد و به سمنان، شاهرود و تهران می رسد. اگر وضعیت به همین شکل بماند، آن روز فرا می رسد.

اردیبهشت ماه گذشته بود که آب به هامون رسید اما چندماهی بیشتر میهمان سیستان نبود و این روزها باز هم خشکی در هامون گسترش یافته. امیر درباره روزهایی که آب به هامون ریخته شد، می گوید: تابستان، هامونک کوچک، پُرآب بود. قرارگاه غدیر و محیط زیست آمدند و هامونک کوچک، آب و منطقه گردشگری شد و تا اواخر پاییز، اوایل زمستان همچنان آب داشت. من یک بار 500 و بار دیگر، هزار جوجه اردک به همان منطقه بردم، چادر زدم و شبانه روز آنجا بودم. آنجا قایق سواری می کردند و با حصیرهای هامون خانه های حصیری درست کردند. کلبه و آلاچیق درست کردند. کسب وکارها راه افتادند و مردم کنار تالاب، چای دودی و قهوه و چیزهای دیگر می فروختند. ماهیگیری هم خوب بود.

اما اینها همه برای پارسال بود. به گفته اهالی نیمروز، آب امسال را هم در آخر دی ماه سال گذشته به هامون ریختند: آب، هم زود، هم کم آمد. کانالی که به زور در دل تالاب زده بودند و آن را تخریب کرده بودند، نیاز به لایروبی داشت. چون رسوب گرفته بود اما این کار انجام نشد. آن ها 10 روز برای انتقال آب به هامونک کوچک ما تعلل کردند و آب به آنجا هدایت نشد. سیستان هم در تمام 365 روز سال، باد هست و سهمیه آبی که به هامونک دادند یک پنجم سهمیه آب سال گذشته بود و توفان ها باعث پخش آب در دل تالاب شدند.

چندی پیش مردم محلی دیدند که برای انجام طرح های تحقیقاتی و پژوهشی، سه چاه در سیستان حفر کردند که یکی از آن ها در منطقه نیمروز بود: به این چاه پمپ وصل کردند و گفتند، به لوله کشی وصل شده اما همه اینها تبلیغات بود. تعدادی از ائمه جمعه آمدند، دست و صورت شستند، وضو گرفتند و نماز شکر هم خواندند. ما نمی دانیم آبی که آن ها با آن وضو گرفتند، همان آب چاه بود یا کنار آن مخزنی گذاشته بودند که آبِ وضوی آن ها را تامین می کرد. آن ها می گویند، این آب سنگین است و آبی نیست که بتواند برای آشامیدن استفاده شود.

خشکسالی در سیستان، مسئله امروز و دیروز نیست و در یک قرن اخیر هرازگاهی خشکسالی در این منطقه تجربه شده، بعد از مدتی آب برگشته و بازگشت مردم امکان پذیر شده است. سنگین ترین موج مهاجرت در سال های 49 و 50 رخ داد و درنتیجه آن، بخش عظیمی از جمعیتی که در استان گلستان ساکنند، حاصل کوچ آن سال هاست.

اما خشکسالی ای که این روزها جان مردم سیستان را به لب رسانده، مربوط به 20 سال اخیر است که شکل کاملی از خشکسالی را تجربه می کنند. یونس دهمرده، پژوهشگر اجتماعی اهل سیستان که مدتی هم در شرکت آبفا کار کرده، درباره این خشکسالی می گوید: دختر و پسری که زیر 20 سال سن دارند، باور نمی کنند که روزی اینجا دریاچه ای بوده که از شمال سیستان، در اطراف روستای قورقوری شروع می شد و تا دوراهی زابل و زاهدان می رسیده است. این منطقه درحال حاضر یک بیابان صددرصدی شده و اثری از دریاچه دیگر دیده نمی شود.

آب سیستان این روزها وابسته به کشور دیگری است که طالبان بر آن حکومت می کنند: آن ها با ما به عنوان ایرانی، قرابتی ندارند. دوستی هم ندارند و اگر امروز کمی با ما راه می آیند، به این دلیل است که بسیاری از کشورها آن ها را نپذیرفتند و به همین دلیل به اجبار، بسیاری از موارد را می پذیرند. بیش از دومیلیارد مترمکعب آب در دو سال گذشته به سمت بیابان ها رهاسازی شده که در نقشه های هوایی، این موضوع کاملاً دیده می شود. مسیر رودخانه را تغییر دادند و به جای آنکه آب وارد منطقه سیستان شود و در آن دور بزند و سپس وارد گود زره شود، قبل از ورود به سیستان وارد گودزره می شود و این موضوع، چالش بزرگی برای منطقه ایجاد کرده است.

سیستان از ابتدای امسال، بیش از 160 روز توفان را تجربه کرده که به روایت مردمان اش، این شرایط آخرالزمانی است: برای منی که 45 ساله ام و ساکن این منطقه، بسیار عجیب بوده و چنین توفان هایی را ندیده بودم. خانه ها و مردم تحت تاثیر قرار گرفتند. دهمرده این احتمال را می دهد که امسال هم طالبان کمی آب برای سیستان رهاسازی کند: بخشی از آب شرب ما از این طریق تامین می شود اما سه سال آینده، پنج سال آینده و درنهایت 10 سال آینده که طالبان به ثبات سیاسی و بین المللی برسد، به نظر می رسد دیگر همین اندک آب ها را هم به ما ندهد.

او می گوید، دولت ها باید به سمت تامین آب از منابع داخلی بروند: بسیاری نگرانند که حفر چاه ها، آسیب های زیست محیطی را در پی داشته باشد یا انتقال آب از دریاها، پول را به جیب پیمانکاران بزرگ بریزد. این دغدغه ها درست است اما مسئله این است که امروز مردم ما با چالش کشاورزی مواجه اند و بالای 80 درصد کشاورزی، جایی که انبار غله بوده، ازدست رفته است. پدر او کشاورز و دامدار بوده و بیش از 300 هکتار زمین کشاورزی آن ها به دلیل بی آبی، بیش از 10 سال است که یک هزار تومنی هم برایشان درآمد نداشته است: ما باید منابع داخلی را با هر مسئله و نگرانی ای که دارند، فعال کنیم.

این بهانه که رساندن آب از دریای عمان گران تمام می شود، بهانه درستی نیست. من خیلی واضح می گویم به ما ربطی ندارد که آب، گران تمام می شود. باید آب به این منطقه برسد. او معتقد است، سرزمینی که مردم اش سالیان سال است با این شرایط سخت در آن زندگی می کنند، حداقلی ترین کار برای آن ها، نجاتِ بخشی از کشاورزی و تامین آب شرب است.

روی نقشه ایران، پس از سیستان کویر است، اولین آثار زندگی در طبس دیده می شود و پس از آن، سمنان است. به همین دلیل هم وقتی حرف از ناامنی در مرزها و ازدست رفتن مرز می شود، حرف بعیدی نیست که مرز ایران به سمنان خواهد رسید: ما همین الان هم مرز را از دست دادیم. درحال حاضر کسانی وجود دارند که تجارت مرزی را به دست گرفته اند و ظرفیت های مرزی برای مردم فعال نشده است.

مردم عادی سیستان نمی توانند به آن طرف مرز بروند و یک تلویزیون به این سمت مرز بیاورند و بفروشند: اما کسانی که خواص هستند به راحتی این کارها را انجام می دهند. چه فروش سوخت در بلوچستان، چه ورود کالا از افغانستان یا پاکستان. این امکان ها برای آدم های عادی وجود ندارد. این در حالی است که مرز زمانی نجات دهنده بوده است: ما در یک برهه زمانی در دهه 80 که مرز، دیوار امروزی را نداشت و رفت وآمد ساده تر بود، زابل به بازاری مانند بانه بدل شده بود. کالاها از چین به افغانستان، از آنجا به زابل و از زابل به کل کشور می رسید.

اتوبوس ها بین مشهد و گرگان بسیار در رفت وآمد بودند. اما از زمانی که دیوار را ساختند، این بازار خراب شد و مردم بیکار شدند. بیش از 80 درصد مردم سیستان، کشاورز و دامدار بودند و امروز که خشکسالی شده، به جز اندکی از آن ها که توانستند کارمند شوند یا مغازه ای برای خودشان دست وپا کنند، بقیه بیکارند: اگر یارانه ای که از زمان احمدی نژاد واریز آن شروع شد، نبود، بسیاری از مردم مرزنشین که می توانستند میلیاردرهای کشور باشند، برای نان شب هم محتاج می ماندند. این درد بزرگی است. دهمرده معتقد است، مرز می تواند بسیاری از مشکلات را حل کند، اما باید از رانت خواری و ویژه خواری دور شود: مردم باید به مرز دسترسی داشته باشند و بتوانند از آن سوی مرز، کالاها را به کشور بیاورند و خریدوفروش کنند؛ شرایطی که درحال حاضر وجود ندارد.

مسئله آب سیستان با افغانستان گره خورده اما دیگرمشکلات هم که حاکمیت می تواند برای رفع آن ها اقدام کند، در وضعیت نابه سامانی مانده است. علی مولایی، فعال مدنی در سیستان می گوید، دولت پاسخی برای مسائل وابسته به خودش ندارد: شهرهای بزرگ زمانی دارای کارخانه شدند که دلار هفت هزار تومان بود؛ ارزان بود. اصل 44 قانون اساسی هم نبوده است. الان به سیستان که رسیده، می گویند بخش خصوصی باید سرمایه گذاری کند. بخش خصوصی با این وضعیت سیستان، با خشکسالی و بی آبی به سمت سیستان نیامده و نمی آید. حتی مردم بومی اگر پولی دارند، آن را به سمت شهرهای برخوردار می برند که برایشان ارزش افزوده داشته باشد. اینجا هرکسی سرمایه گذاری کند، پول اش گُم می شود.

او از سیستانی هایی می گوید که درآمدشان از کشاورزی و دامداری بوده و الان صفر شده: بسیاری از آن ها می روند سر خیابان می ایستند که آن ها را به عنوان کارگر روزمزد ساختمانی ببرند و به آن ها کار دهند و گاهی از هر سه روزی که در خیابان هستند، یک روز او را برای کار می برند. من کسی را با همین شرایط می شناسم که همسرش سرطان دارد و آن ها تحت پوشش هیچ بیمه و سازمان دولتی ای مانند کمیته امداد هم نیستند. او زندگی اش ازدست رفته و هیچ نهادی هم کمکی به او نمی کند.

مولایی بر این باور است که سیستان بیش از 50 سال است محروم نگه داشته شده است: 20 سال است که رییس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، سیستانی است اما هنوز بسیاری از مدیران تهران متوجه اینکه سیستان از بلوچستان جداست، نیستند. رییس کمیسیون بهداشت و درمان، سیستانی است اما مردم سیستان برای کوچکترین مسئله پزشکی باید به مشهد یا زاهدان بر؛ چون امکانات درمانی در این استان وجود ندارد.

قدیم ترها سیستانی ها به مرکز استان شان می گفتند زابل جان ، کلمه ای که این روزها دیگر در دهان هیچ کس نیست: مسئولان کاری برای بهبود وضعیت زندگی مردم سیستان نکردند. حتی یک شیر آب را عوض نکردند، برای خرید یک دستگاه تصفیه آب، به مردم کمک نکردند. آب سیستان قرار بود از چاه های بندان، تهلاب و هرمک بیاید، اما آب آن ها را لوله کشی کردند و آن هم برای زاهدان می رود. آب به زابل نمی رسد.

فاضلاب هم وضعیت بهتری ندارد: در سیستان، فاضلاب جمع نمی شود؛ ته نشین می شود. پسابی که تولید می شود، برای جلوگیری از گردوخاک و ساختن کمربند سبز استفاده نمی شود؛ بلکه در منطقه جانجان رها می شود. در این مسیر برخی مردم با همین فاضلاب کشت وکار می کردند که آلودگی زیادی تولید می کرد. مولایی می گوید، مردم سیستان در شهری بن بست ماندند: شانس ما این بود که از گربه، ته اش به ما رسید. سیستانی که سرزمین شاهنامه بوده و در تاریخ اسم و آبرو داشته، الان باعث بدنامی کشور است.