فرارو جو بویز کارشناس ارشد مسائل بین الملل نشریه نشنال اینترست و استاد دانشگاه تگزاس

به نقل از نشریه نشنال اینترست، در شب سال نو 1977، جیمی کارتر، رییس جمهور وقت آمریکا، در ضیافتی در تهران، ایران را جزیره ای از ثبات در یکی از پرتلاطم ترین مناطق جهان توصیف کرد. تنها یک سال بعد، انقلاب اسلامی سلطنت پهلوی را سرنگون کرد و ایرانِ متحد واشنگتن را به دشمنی سرسخت تبدیل ساخت؛ تحولی که وابستگی امنیتی عربستان سعودی به ایالات متحده را بیش از پیش عمیق کرد.

دهه ها بعد، دولت بایدن طرح توافق نامه اتحاد راهبردی را روی میز گذاشت؛ نوعی معامله بزرگ که بر اساس آن آمریکا متعهد می شد تضمین های امنیتی ارائه دهد و در توسعه برنامه هسته ای غیرنظامی عربستان مشارکت کند، در ازای آنکه ریاض اسراییل را به رسمیت بشناسد. برای واشنگتن، این توافق وعده افزایش ثبات در خاورمیانه را داشت؛ و برای ریاض، بخشی از راهبرد چشم انداز 2030 محمد بن سلمان به شمار می رفت: تمرکز بیشتر بر دیپلماسی، تنوع بخشی به اقتصاد و حفظ آمریکا به عنوان شریک امنیتی اصلی، در عین حال که در سایر حوزه ها انعطاف پذیری خود را حفظ می کند.

انتظار می رفت دولت دوم ترامپ بتواند این اولویت ها را هم راستا کند، اما روند تحولات مسیر دیگری پیمود. مداخله مستقیم ترامپ در جنگ ژوئن 2025 میان تل آویو و تهران و سپس حمله اسراییل به قطر، بازنگری عربستان در ارزیابی ریسک ها و میزان اتکای خود به شراکت با آمریکا را شتاب بخشید. ریشه های معامله بزرگ به دولت نخست ترامپ بازمی گردد؛ زمانی که واشنگتن با میانجی گری خود سلسله توافق های دوجانبه موسوم به توافق های ابراهیم را شکل داد؛ توافق هایی که طی آن امارات متحده عربی، بحرین، مراکش و سودان روابط خود را با اسراییل عادی کردند. این موفقیت اولیه، کاخ سفید را به تلاش گسترده برای جلب عربستان سعودی به این روند ترغیب کرد؛ هرچند ریاض همواره بر این موضع پای فشرده است که پیش از تشکیل یک دولت فلسطینی، حاضر به برقراری روابط رسمی با اسراییل نخواهد بود.

حملات 7 اکتبر حماس و متحدانش، هرچند نگرانی عربستان از گسترش جنگ به منطقه را تشدید کرد، اما در عین حال فرصتی در اختیار ریاض گذاشت تا جایگاه خود را به عنوان نیرویی تثبیت کننده به واشنگتن یادآوری کند و روابط آسیب دیده با متحد دیرینه اش را ترمیم نماید. جو بایدن که در آغاز ریاست جمهوری وعده داده بود محمد بن سلمان را به دلیل قتل جمال خاشقجی و کارنامه حقوق بشری عربستان منزوی سازد، در پی این تحولات ناچار شد موضع خود را تغییر دهد. او مسیر بازتنظیم روابط دیپلماتیک با ریاض را آغاز کرد؛ مسیری که بخشی از آن به تلاش برای کشاندن عربستان سعودی به توافق های ابراهیم اختصاص داشت.

اما واکنش سخت گیرانه و خشن اسراییل به حملات 7 اکتبر موجی از همبستگی عربی با فلسطینیان را برانگیخت. بر اساس نظرسنجی مؤسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک ، اکثریت قاطع شهروندان سعودی خواستار قطع روابط کشورهای عربی با اسراییل شدند. هرچند محمد بن سلمان توانست نارضایتی داخلی نسبت به مذاکرات را تا حدی مهار کند، اما ظرفیت او برای نادیده گرفتن افکار عمومی محدود است؛ و همین باعث شد هزینه هرگونه توافق با آمریکا و اسراییل به مراتب افزایش یابد.

عملکرد اسراییل در غزه و مخالفت آشکار تل آویو با تشکیل دولت فلسطینی، روابط ریاض و اسراییل را به شدت تیره کرد و گفت وگوهای واشنگتن و عربستان را به بن بست کشاند. اکنون ریاض نه تنها از عادی سازی روابط با اسراییل فاصله گرفته، بلکه به یکی از پرشورترین مدافعان تشکیل دولت فلسطینی در جهان عرب تبدیل شده است.

اما پرسش کلیدی اینجاست: چرا عربستان تا این اندازه بر توافق با ایالات متحده پایبند مانده است؟ یک پاسخ روشن این است که سعودی ها در واقع به واشنگتن بی اعتمادند. ریاض، همچون بسیاری دیگر از کشورهای عربی، بر این باور است که آمریکا در حال چرخش راهبردی به سوی مناطقی چون شرق آسیاست و قصد دارد حضور و تمرکز خود در خاورمیانه را کاهش دهد. گرچه می توان گفت نگرانی های عربستان در برخی موارد رنگ و بوی اغراق دارد، اما از نگاه ریاض مشکل اصلی در نبود ثبات راهبردی بلندمدت ایالات متحده نهفته است. هر دولت جدید در واشنگتن اولویت های متفاوتی را دنبال می کند و همین تغییر مداوم، اعتماد سعودی ها به تعهدات پایدار آمریکا را دشوار می سازد. از همین رو، ریاض بیش از گذشته به دنبال تضمین های عینی و الزام آوری است که با تغییر دولت ها به راحتی از میان نرود.

بهای چنین رویکردی برای عربستان آن است که از منظر واشنگتن، ریاض باید چه در مواجهه با ایران و چه در رقابت گسترده تر با روسیه و چین در صف ایالات متحده قرار گیرد. همان گونه که گرگوری گاوس در مقاله ای در نشریه فارین افرز یادآور شده است: وقتی آمریکا تعهد امنیتی به کشوری می دهد، بیشتر آمریکایی ها انتظار دارند آن کشور در کل طیف مسائل بین المللی از اقتصاد و سیاست گرفته تا حوزه نظامی جانب واشنگتن را بگیرد.

با وجود تلاش های ایالات متحده برای کشاندن هرچه بیشتر عربستان به مدار نفوذ خود، ریاض دکترین سیاست خارجی اش را بر پایه اصل صفر مشکل با همسایگان بازتعریف کرده است. همین تغییر رویکرد یکی از دلایل اصلی امضای توافق میانجی گری شده توسط چین با ایران در سال 2023 بود؛ توافقی که با سیاست همسایگان در اولویت تهران نیز هم راستا بود. نمونه ای از این تغییر لحن زمانی آشکار شد که عربستان از اسراییل خواست به حاکمیت جمهوری اسلامی ایرانِ احترام بگذارد و به سرزمین های آن تجاوز نکند.

عربستان سعودی، چین و روسیه را نیز عناصر کلیدی در تحقق چشم انداز 2030 می بیند؛ طرحی که موتور اصلی تغییرات اقتصادی و دیپلماتیک ریاض به شمار می رود و هدف آن کاهش وابستگی بلندمدت به صادرات نفت و تنوع بخشی به اقتصاد است. اما این برنامه جاه طلبانه مستلزم سرمایه گذاری های عظیم در کوتاه مدت و میان مدت است. تلاش های ریاض برای جذب سرمایه خارجی و بهره گیری از صندوق ثروت ملی گسترده اش تاکنون کافی نبوده و دولت بخش عمده هزینه ها را خود پرداخته است؛ روندی که به کسری های قابل توجه در بودجه عربستان منجر شده است. در همین چارچوب، فشار ریاض بر اوپک پلاس برای کاهش قیمت نفت از طریق افزایش تولید، بخشی از راهبرد چندوجهی سعودی ها در مدیریت همزمان اقتصاد و سیاست خارجی به شمار می رود.

در کوتاه مدت، سیاست کاهش قیمت نفت از سوی عربستان ابزاری برای تنبیه کشورهایی است که از سقف تعیین شده تولید عبور کرده اند. اما در بلندمدت، همین راهبرد می تواند به ریاض امکان دهد سهم بیشتری از بازار جهانی نفت را به دست آورد؛ آن گاه که تولیدکنندگان خاطی کنار گذاشته شوند. گرچه چنین سیاستی احتمالاً در مقطع فعلی به افزایش بدهی های عربستان منجر خواهد شد، اما مقامات سعودی آماده اند این هزینه را به عنوان بهایی برای تثبیت جایگاه راهبردی خود در بازار جهانی انرژی بپردازند.

در این میان، روسیه رقیب مستقیم عربستان در بازار جهانی نفت است، اما چین همچنان بزرگ ترین مشتری ریاض محسوب می شود و روزانه حدود 1.9 میلیون بشکه نفت از این کشور وارد می کند. روابط عربستان و چین در سال های اخیر فراتر از حوزه انرژی گسترش یافته است. در جریان سفر مقامات سعودی به پکن در سال 2022، توافقی امضا شد که سطح روابط دو کشور را به شراکت جامع راهبردی ارتقا داد؛ توافقی که پروژه های زیربنایی و انتقال فناوری های پیشرفته را در بر می گرفت و از نگاه ریاض موتور تسریع توسعه اقتصادی غیرنفتی به شمار می رفت. بر اساس آمار مؤسسه امریکن اینترپرایز، میزان سرمایه گذاری های چین در عربستان بین سال های 2005 تا 2024 به نزدیک 70 میلیارد دلار رسیده است.

پاسخ خالد الفالح، وزیر سرمایه گذاری عربستان، به نگرانی ها و انتقادهای غرب درباره گسترش روابط ریاض با چین روشن و مستقیم بود. او در گفت وگویی با شبکه سی.ان.بی.سی تأکید کرد که روابط عربستان با واشنگتن و پکن نه در تضاد، بلکه مکمل یکدیگر هستند. بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید نیز با استقبال اولیه رهبران شورای همکاری خلیج فارس همراه شد. آنها دریافتند که خاورمیانه 2025 تفاوتی بنیادین با سال 2017 دارد و ترامپ نیز در آغاز دوره دوم خود نشانه هایی از درک این تغییر بروز داد. در مقایسه با بایدن که در نگاه بسیاری از رهبران عربی حاشیه خلیج فارس بیش از حد ایدئالیست و بی اعتنا به دغدغه های امنیتی آنان بود . دونالد ترامپ به عنوان چهره ای عملگرا دیده می شود: سیاستمداری بدون چشم انداز ایدئولوژیک روشن، اما با سبکی معامله محور و تمرکز بر توافق های مشخص؛ رویکردی که با نگاه عملگرایانه شورای همکاری خلیج به خوبی هم راستا تلقی می شود.

بخش بزرگی از خوش بینی اولیه نسبت به بازگشت دونالد ترامپ، زمانی رنگ باخت که او از حملات اسراییل به ایران حمایت کرد و حتی دستور بمباران مستقیم تأسیسات غنی سازی هسته ای این کشور را صادر نمود. این اقدام، که عملاً سیگنال های پیشین درباره تمایل به دیپلماسی و عدم مداخله را نقض می کرد، امیدها برای اولویت یافتن مسیر تنش زدایی را از میان برد. هرچند ترامپ از نتانیاهو خواست تعهد دهد دیگر به قطر حمله نکند، نخست وزیر اسراییل در برابر فشارهای بین المللی مقاومت کرده و تهدید کرده است در صورت عدم اخراج رهبران سیاسی حماس از دوحه، حملات ادامه خواهد یافت. ناتوانی ترامپ در مهار نتانیاهو نه تنها اعتبار شخصی او را خدشه دار کرده، بلکه تضمین های امنیتی آمریکا در منطقه را نیز به شدت بی اعتبار ساخته است.

برای عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، این تحولات تأییدی بر عمیق ترین نگرانی هایشان بود: اینکه واشنگتن دیگر ضامن قابل اعتماد امنیت نیست، بلکه بازیگری بالقوه بی ثبات کننده است که اقداماتش می تواند هم امنیت ملی و هم جاه طلبی های اقتصادی سعودی را تهدید کند ؛ به ویژه با افزایش خطر بی ثباتی و درگیری های منطقه ای که بی تردید دامان خلیج فارس را خواهد گرفت. از همین رو، ریاض با اتخاذ راهبردی چندوجهی تلاش دارد قدرت های بزرگ را در برابر یکدیگر متوازن سازد و بیشترین میزان انعطاف پذیری را برای خود حفظ کند. همسویی عربستان دیگر نه مطلق و دوگانه، بلکه عملگرایانه و موقعیتی است.

نزدیک به نیم قرن پس از آنکه جیمی کارتر ایران را جزیره ثبات نامید و گرفتار خطای راهبردی شد، واشنگتن بار دیگر در خطر تکرار همان اشتباه در خلیج فارس است. تصمیم ترامپ برای هدف گرفتن مستقیم تأسیسات هسته ای ایران و ناتوانی اش در مهار نتانیاهو، روند گسست مهم ترین شراکت آمریکا در خاورمیانه را سرعت بخشیده است. ریاض قصد ندارد ایالات متحده را کنار بگذارد، اما بیش از هر زمان دیگری مصمم است که اسیر آن هم نشود. با تکیه هم زمان بر چین و روسیه و همچنین قدرت های نوظهوری چون هند و ترکیه، عربستان پیام روشنی را مخابره می کند: آمریکا همچنان شریک مطلوب است اما نه به هر قیمتی. اگر واشنگتن می خواهد جایگاه خود را به عنوان شریک غیرقابل جایگزین ریاض حفظ کند، باید در عمل نشان دهد که حضورش به تقویت ثبات منطقه منجر خواهد شد.