مهدی لطفی چهارده در اعتماد نوشت: من حاضرم 100 میلیارد بهش پول بدم (به کسی که) بیاد مشکل آب رو حل کنه. این جمله صریح دکتر مسعود پزشکیان، رییس جمهوری اسلامی ایران در یک مصاحبه بود؛ جمله ای که نشان می دهد بحران آب در ایران به نقطه ای رسیده که حتی بالاترین مقام اجرایی کشور، حل آن را چنان دشوار می بیند که به شکل نمادین جایزه ای نجومی برایش تعیین می کند.

این امر واقعیتی تلخ را عریان می کند؛ بحران آب در ایران جدی تر از آن است که با توصیه های کلی به مردم برای بستن شیر آب برطرف شود، زیرا این محصولات آب بر بخش کشاورزی هستند که آب ایران را می نوشند نه مصارف خانگی. طبق آمار رسمی، بیش از 90درصد مصرف آب ایران در بخش کشاورزی است، درحالی که سهم شرب و خانگی تنها حدود 7درصد است، یعنی حتی اگر همه مردم ایران نصف مصرف خانگی امروز خود را کم کنند، صرفه جویی آن در برابر اتلاف میلیاردها مترمکعبی در کشاورزی، ناچیز است، بنابراین حل بحران آب نه در حمام و آشپزخانه، بلکه در مزرعه و باغ رقم می خورد.

نمونه روشن، کشت محصول آب بر نیشکر در خوزستان است. مطالعات دانشگاهی نشان داده توقف کشت نیشکر می تواند 3.8 میلیارد مترمکعب صرفه جویی آب به همراه داشته باشد. برای درک ابعاد این رقم کافی است بدانیم مجموع مصرف سالانه آب شرب کل کشور کمتر از 6 میلیارد مترمکعب است.

به بیان دیگر، تنها با تغییر سیاست درخصوص یک محصول، می توان معادل بیش از نیمی از آب شرب ایران را ذخیره کرد. در مقابل، شکر موردنیاز کشور را می توان با واردات از کشورهایی با بهره وری آبی بالاتر تامین کرد؛ کاری که هم اکنون نیز تا حد زیادی در حال انجام است.

حوضه دریاچه ارومیه سال هاست قربانی توسعه سطح زیر کشت محصولات آب بر بدون توجه به ظرفیت ها و افق آبی آن حوضه شده است. تنها تولید سیب در آذربایجان غربی حدود 1.4 میلیون تن در سال است.

با درنظر گرفتن ردپای آبی هر کیلو سیب (حدود 700 800 لیتر)، این یعنی نزدیک به یک میلیارد مترمکعب آب برای محصولی که بخش بزرگی از آن به دلیل نبود بازار یا صنایع تبدیلی، روی زمین می ماند یا با قیمت ناچیز صادر می شود. اگر به موقع جلوی توسعه بی رویه باغات سیب مبتنی بر نگاه به آینده و داشته های آبی گرفته یا با کاشت محصولات با نیاز آبی کمتر جایگزین می شد، هم سفره های زیرزمینی و هم دریاچه ارومیه نفسی تازه می کردند.

کشت تابستانه هندوانه در استان های کم آب نمونه ای دیگر از بی توجهی به هزینه های پنهان آب است. هر کیلو هندوانه حدود 300 تا 400 لیتر آب مصرف می کند. ایران سالانه میلیون ها تن هندوانه تولید و بخشی را صادر می نماید و این یعنی ما با صادرات این محصول، میلیاردها متر مکعب آب مجازی را به صورت قمقمه های بزرگ سبز روانه بازارهای خارجی می کنیم، آن هم در شرایطی که دشت های کشور فرونشسته و آبخوان ها به مرز نابودی رسیده اند.

نمونه ای از مشکلات جدی، وضعیت دشت قزوین است؛ جایی که در سال های اخیر ایجاد باغات جدید با آبیاری تانکری و برداشت بی رویه و غیرمجاز آب باعث کاهش شدید منابع آبی شده است. این الگو نه تنها پایداری آبخوان ها را تهدید می کند، بلکه اثرات بلندمدتی بر کشاورزی و معیشت محلی دارد و نشان می دهد بحران آب محدود به یک منطقه یا محصول خاص نیست.

ساده نیست که این الگوها تغییر کنند. یارانه های پنهان انرژی و آب، فشارهای سیاسی محلی و معیشت بیش از 4 میلیون نفر کشاورز، اصلاح سیاست های آبی را دشوار ساخته است. مطابق نظریه اقتصاد سیاسی سیاست گذاری عمومی، ساختارهای نهادی و پاداش های محلی می توانند الگوهای پرمصرف را تثبیت کنند، حتی وقتی شواهد کارشناسی روشن است.

برای نمونه، نمایندگان محلی بارها با توقف کشت محصولات پرمصرفی مثل چغندر یا نیشکر مخالفت کرده اند، چون نگران از دست رفتن پایگاه اجتماعی خود هستند، به همین دلیل است که هر دولتی وعده می دهد اما در عمل، تغییر جدی رخ نمی دهد و تا زمانی که این ساختارهای معیوب اقتصاد سیاسی اصلاح نشود، حتی بهترین توصیه های کارشناسی هم روی کاغذ خواهند ماند.

محدودیت تدریجی و الزام آور برای کشت محصولات آب بر در استان هایی که ظرفیت آبی پایدار ندارند، راه حل اجتناب ناپذیر است، اما این تصمیم باید با حمایت جدی از کشاورزان همراه باشد:

پرداخت یارانه مستقیم به کشاورزانی که کشت محصولات آب بر را متوقف می کنند.

خرید تضمینی محصولات جایگزین کم آب بر مانند: گیاهان دارویی، دانه های روغنی، زعفران و…

اعطای تسهیلات کم بهره برای توسعه گلخانه هایی که نیاز آبی خود را از طریق بازچرخانی آب تامین می کنند.

بیمه معیشتی کشاورزان برای دوره گذار.

نیاز کشور نیز می تواند با تجارت آب مجازی هوشمند تامین شود؛ یعنی واردات محصولاتی که تولیدشان در ایران آب بر و پرهزینه است و تمرکز بر تولید داخلی محصولات سازگار با اقلیم و کم آبی.

بحران آب ایران راه حل ساده ندارد، اما انتخاب های درست و سخت دارد. اگر امروز جرات توقف کشت محصولات آب بری چون؛ نیشکر، سیب، هندوانه و… را داشته باشیم، فردا می توانیم پاداش صد میلیاردی رییس جمهور را طلب نماییم و شاید آن گاه ایران نه تنها از بحران آب نجات یافت، بلکه الگویی برای سازگاری هوشمند با کم آبی در منطقه شد، اما تا آن زمان یادمان نرود مهم تر از پاداش، نجات منابع حیاتی کشوری است که بدون آب، هیچ آینده ای نخواهد داشت.