فرارو جورجیو کافیرو کارشناس ارشد مسائل بین الملل موسسه خاورمیانه

به نقل از نشریه نیوعرب، حمله ی نظامی اسراییل به دوحه در روز سه شنبه، لحظه ای تعیین کننده نه تنها برای قطر بلکه برای کلیت معماری امنیتی خلیج فارس بود. در اقدامی که ناظران منطقه را شگفت زده کرد، اسراییل رهبران حماس را در قلب پایتخت قطر هدف قرار داد و بدین ترتیب یکی از فرض های دیرینه را در هم شکست: اینکه اعضای شورای همکاری خلیج فارس از تعرض مستقیم نظامی اسراییل مصون هستند. چنین حمله ای به منطقه ای مسکونی در کشوری چون قطر، کشوری مرفه و باثبات که با نقش میانجی گرانه اش در منازعات منطقه ای و فرامنطقه ای شناخته می شود سابقه نداشته است. انفجارهایی که پایتخت قطر را لرزاند، برای شهروندان قطری و همچنین خارجیان مقیم دوحه تکان دهنده بود.

موج همبستگی عربی با قطر در برابر تجاوز اسراییل

قطر، که به واسطه ی روابط گسترده اش در خاورمیانه و جهان دوستان بسیاری دارد، به طور طبیعی شاهد موجی از همبستگی و حمایت شد. قوی ترین واکنش ها از سوی متحدان عرب کشورهای خلیج فارس بیان شد؛ واکنش هایی که به سرعت و قاطعیت حمله را محکوم کردند. این موضع گیری مشترک، بر یک برداشت کلیدی تأکید داشت: خصومت اسراییل علیه قطر، به منزله ی حمله به همه ی شش عضو شورای همکاری خلیج فارس تلقی می شود. اکنون دولت های عربی حاشیه خلیج فارس در پی یافتن پاسخی هستند که همبستگی شورای همکاری خلیج فارس را تحکیم کند و الگویی روشن برای آینده بنا نهد؛ الگویی که نشان دهد در برابر هرگونه تعرض قدرت خارجی به یکی از اعضای شورای همکاری، چه واکنشی در انتظار خواهد بود.

به خوبی می توان دریافت که چرا کشورهای مختلف خاورمیانه پس از این حمله، با قطر ابراز همبستگی کردند. حتی در پایتخت هایی که به شدت با غرب همسو هستند از اَمان و قاهره گرفته تا ریاض موجی از نگرانی رو به گسترش است. پرسش اصلی اینجاست: اگر اسراییل قادر باشد دوحه، پایتخت متحد اصلی غیرناتوی آمریکا در خلیج فارس را بمباران کند و هیچ پیامد فوری در پی نداشته باشد، چه کشوری می تواند خود را در امان بداند؟

قطر صرفاً یک عضو معمولی شورای همکاری خلیج فارس نیست. این کشور تنها چهار ماه پیش میزبان دونالد ترامپ بود و با هدیه دادن یک جت غول پیکر به او خبرساز شد. اکنون پیامی که این حمله به سراسر منطقه مخابره می کند، به راستی هولناک است: اگر چنین رخدادی می تواند در دوحه اتفاق بیفتد، پس می تواند در هر نقطه ای روی دهد. دکتر کریستین کوتس اولریچسن، پژوهشگر مسائل خاورمیانه در مؤسسه بیکر در گفت وگو با نشریه نیوعرب تاکید کرد: شرکا و متحدان در خاورمیانه، حمله ی اسراییل به قطر را به دقت زیر نظر دارند و از خود می پرسند آیا آن ها هدف بعدی خواهند بود. نه تنها در ترکیه، بلکه در عمان نیز که همچون قطر نقش پررنگی در دیپلماسی و میانجی گری منطقه ای ایفا می کند و میزبان هیئت های انصارالله بوده است.

چتر امنیتی آمریکا زیر سؤال؛ پایتخت های عربی نگران تر از همیشه

برای پادشاهی های عرب حاشیه خلیج فارس، آنچه این حمله را به ویژه نگران کننده می سازد، نقش احتمالی ایالات متحده است. چه از مسیر همکاری مستقیم و چه در قالب چراغ سبز خاموش، تصور دخالت واشنگتن، شرکای سنتی آن در منطقه را به شدت نگران کرده است. پیامدهای چنین اقدامی برای روابط آمریکا با قطر و دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس می تواند بسیار سنگین باشد. تردید نسبت به قابلیت اعتماد ایالات متحده به عنوان شریک دفاعی البته موضوعی تازه نیست؛ این تردید سال هاست که در میان دولت های عربی حاشیه خلیج فارس جریان دارد.

در دوران ریاست جمهوری باراک اوباما، مقامات کشورهای عربی خلیج فارس روزبه روز بیشتر نسبت به رویکرد منطقه ای واشنگتن احساس بی اعتمادی کردند. واکنش ایالات متحده به خیزش های بهار عربی (2010 2011)، تردید در اجرای خط قرمز در سوریه در اوت 2013 و تصمیم به مذاکره و در نهایت امضای برنامه جامع اقدام مشترک با ایران در ژوئن 2015، همگی بر این نگرانی افزود که دولت اوباما در درک تهدیدهای امنیتی پیش روی متحدان عربی حاشیه خلیج فارس ناکام مانده است.

در نخستین دوره ی ریاست جمهوری دونالد ترامپ نیز نشانه هایی تازه از این بی اعتمادی آشکار شد: از حمایت اولیه ی او از محاصره ی قطر در ژوئن 2017 گرفته تا واکنش محتاطانه ی دولتش به حملات سپتامبر 2019 علیه تأسیسات آرامکوی عربستان. این تحولات تردیدهای جدی تری را درباره ی میزان تعهد واشنگتن به دفاع از حاکمیت و امنیت همه ی اعضای شورای همکاری خلیج فارس برانگیخت.

این نگرانی ها در دوران جو بایدن حتی عمیق تر شد. خروج شتاب زده ی آمریکا از افغانستان در اوت 2021، آنچه در منطقه به عنوان بی عملی واشنگتن در برابر حملات انصارالله به امارات در ژانویه 2022 تعبیر شد و کارزار بمباران بحث برانگیز آمریکا و بریتانیا در یمن که از ژانویه 2024 آغاز گردید، همگی بر حس فزاینده ی بی ثباتی راهبردی در پایتخت های عربی حاشیه خلیج فارس افزود. در این چارچوب، آنچه به عنوان همدستی واشنگتن با اقدامات اخیر اسراییل درک می شود، نقضی به مراتب جدی تر تلقی خواهد شد. صرف نظر از هرگونه تلاش برای اطمینان بخشی از سوی آمریکا، بازسازی اعتماد متحدان کشورهای عربی خلیج فارس دشوار به نظر می رسد.

اگرچه رهبران اسراییل و آمریکا ادعا می کنند که ایالات متحده هیچ دخالتی در این حمله نداشته است، اما پذیرش این روایت برای بسیاری از بازیگران منطقه آسان نیست. حتی اگر این ادعا درست باشد، مسئله ی بنیادین باقی می ماند: واشنگتن نتوانسته مانع چنین حمله ای شود؛ و همین امر به شدت اعتماد به توانایی آمریکا برای حفاظت از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس را تضعیف می کند.

دکتر کورتنی فریر، پژوهشگر دانشگاه اموری در گفت وگو با نشریه ی نیوعرب هشدار داده است که این حمله می تواند ضربه ای جدی به روابط آمریکا و کشورهای عربی خلیج فارس وارد کند . او تأکید کرد که اقدام بی سابقه ی اسراییل پرسش های اساسی درباره میزان اعتماد کشورهای شورای همکاری به واشنگتن برانگیخته و پرسید: چتر امنیتی آمریکا چه فایده ای دارد وقتی چنین اتفاق هایی رخ می دهد؟ از آن گذشته، از آنجا که حمله ی اخیر اسراییل به دوحه نتوانست همه ی اهداف تعیین شده علیه رهبران حماس را از میان بردارد، نمی توان احتمال تکرار حملات مشابه را نادیده گرفت.

آیا تضمین های آمریکا برای قطر قابل اعتماد است؟

اینکه دولت ترامپ به تل آویو دست باز بدهد یا تصمیم به مهار آن بگیرد، عاملی تعیین کننده برای آینده ی روابط آمریکا با شورای همکاری خلیج فارس خواهد بود. دکتر استیون رایت، دانشیار روابط بین الملل در دانشگاه حمد بن خلیفه، در گفت وگو با نشریه ی نیوعرب تصریح کرد: تصمیمی که واشنگتن در این مقطع اتخاذ کند، مسیر آینده ی آن و روابطش در منطقه را مشخص خواهد ساخت. ما اکنون به نقطه ی عطفی برای واشنگتن رسیده ایم.

ترامپ اندکی پس از حمله ی اسراییل به دوحه، با شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر و شیخ محمد بن عبدالرحمان آل ثانی، نخست وزیر قطر گفت وگو کرد و از دوستی قطر با ایالات متحده قدردانی نمود. کارولین لیویت، سخنگوی کاخ سفید نیز در یک نشست خبری توضیح داد که رییس جمهور این حمله را ناگوار ارزیابی می کند، هرچند هدف نابودی حماس را شایسته دانست. دولت ترامپ همچنین به رهبری قطر وعده داد که اجازه نخواهد داد اسراییل حملات دیگری انجام دهد.

با این حال، واقعیت آن است که قطر و جهان عرب دلایل اندکی برای اعتماد به چنین تضمین هایی دارند. تنها اقداماتی که کاخ سفید در عمل انجام خواهد داد تعیین کننده ی آینده است. دکتر رایت نیز در گفت وگوی خود با نیوعرب تأکید کرد: ایالات متحده نباید تنها به محکوم کردن اقدامات اسراییل به عنوان نقضی تکان دهنده، آشکار و بی پروا از قوانین بین الملل بسنده کند. این کشور باید این رویداد را به عنوان نقطه ی عطفی در روابط آینده ی خود با اسراییل و جهان عرب به رسمیت بشناسد. دکتر فریر نیز در پایان تاکید کرد: پرسش گسترده تر دوباره این است: رابطه آمریکا و قطر چگونه می تواند از این بحران جان سالم به در ببرد؟ ترامپ چه خواهد گفت؟ آیا چیزی وجود دارد که ترامپ بتواند بگوید تا خاطره این روز از ذهن قطری ها پاک شود؟ نمی دانم چنین چیزی ممکن است یا نه.

فروپاشی تصویر واشنگتن به عنوان ضامن امنیت خلیج فارس

حمله ی اسراییل به دوحه، روابط ایالات متحده و خلیج فارس را به نقطه ی عطفی بحرانی رسانده است. دهه ها، واشنگتن خود را ضامن نهایی امنیت خلیج فارس معرفی کرده بود؛ نیرویی تثبیت کننده با توان بازدارندگی در برابر تهدیدهای خارجی و پاسداری از حاکمیت متحدان و شرکای عرب. اکنون این تصویر به کلی فرو ریخته است. فارغ از میزان نقش آمریکا در حمله ی اخیر، برداشت غالب در منطقه یکی است: واشنگتن حتی در قبال نزدیک ترین متحدانش نیز قابل اعتماد نیست و دیگر نمی تواند امنیت کشورهای شورای همکاری را تضمین کند.

پیامدهای این وضعیت بسیار فراتر از قطر خواهد رفت. کل چارچوب همکاری امنیتی آمریکا و شورای همکاری اکنون در معرض تزلزل قرار گرفته است. رهبران عرب خلیج فارس که برخی از آن ها پیش تر با تعمیق روابط با چین، روسیه و ترکیه در پی تنوع بخشی به گزینه های خود بودند احتمالاً این روند را شتاب خواهند بخشید و از ایالات متحده، که هر روز غیرقابل اعتمادتر به نظر می رسد، فاصله خواهند گرفت. علاوه بر این، فرسایش اعتبار واشنگتن بی تردید بازیگران منطقه ای چه دولتی و چه غیردولتی را جسورتر خواهد کرد؛ بازیگرانی که ضعف کشورهای عربی خلیج فارس را فرصتی برای بازترسیم موازنه ی قدرت می دانند.

اکنون دولت ترامپ باید تصمیم بگیرد: آیا با جدیت به این شکاف پاسخ خواهد داد یا با بی اعتنایی از کنار آن خواهد گذشت؟ سخنان پر از تأسف یا تضمین های مبهم دیگر کافی نیست. کشورهای شورای همکاری امروز مطالبه ای روشن دارند: شواهد عینی و تغییرات واقعی در سیاست های واشنگتن که نشان دهد دغدغه های امنیتی شان درک و در اولویت قرار گرفته است. در غیر این صورت، آمریکا با خطر از دست دادن منطقه ای حیاتی مواجه خواهد شد؛ منطقه ای که خروج آن از مدار واشنگتن می تواند ژئوپلیتیک خاورمیانه را برای سال ها دگرگون سازد.