فرارو- در سال 1398، زمانی که سیل گلستان را تهدید می کرد، برای جلوگیری از رویش علف های هرز اطراف برج گنبد قابوس، داربست های فلزی به دور این اثر تاریخی نصب کردند.

به گزارش فرارو، نزدیک به شش سال از زمانی که داربست های فلزی اطراف بلندترین برج آجری جهان، گنبد قابوس، برپا شد می گذرد. حالا مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان خبر جمع آوری آن ها را اعلام کرده است؛ خبری خوش که بهانه ای می شود برای بازنگری در روایت های نهفته پشت ساخت این برج تاریخی.

برج گنبد قابوس در نزدیکی خرابه های شهر تاریخی جرجان و در جنوب رود گرگان قرار دارد. این بنا بر فراز تپه ای در شمال روستایی کوچک به همین نام ساخته شده و چشم اندازی مسلط بر دشت های اطراف دارد.

درباره ماهیت مکان قرارگیری این تپه اختلاف نظر وجود دارد: بسیاری پژوهشگران آن را دست ساز و مصنوعی می دانند، اما منوچهر ستوده به نقل از قورخانچی معتقد است که تپه طبیعی بوده و از آوار ساختمان های اطراف برج پدید آمده است.

امروزه نیز برای دیدن از برج گنبد کاووس کافی است به استان گلستان بین دو خیابان جمهوری و قابوس، باغ ملی بروید.

گنبد قابوس در طول تاریخ محل بحث و گمانه زنی های بسیاری درباره علت ساخت خود بوده است. برخی محققان این بنا را آرامگاه قابوس بن وشمگیر می دانند؛ روایتی که به نبود ورودی و بالکن در سازه، وجود تنها یک روزنه کوچک در سقف و گزارش هایی درباره آویزان کردن جسد قابوس از زیر گنبد استناد می کند. برخی منابع اشاره دارند که قابوس دستور داده بود جسدش را آویزان کنند تا دشمنان نتوانند به آن دست درازی کنند. گروهی دیگر نیز با اشاره به شکوه معماری و عظمت بنا، آن را یادمانی ساخته شده به دستور قابوس برای جاودانگی نام و قدرت او می دانند.

در مقابل، دیدگاه های تازه تر بر کارکردهای علمی و آیینی بنا تأکید دارند. برخی پژوهشگران احتمال داده اند که گنبد قابوس نقش یک رصدخانه یا ستون کیهان را ایفا می کرده و طراحی آن زیر نظر منجمان برجسته ای چون کیاکوشیار گیلانی انجام شده است. در عین حال، نشانه هایی از پیوند بنا با سنت های آیینی پیشااسلامی، از جمله آیین های زردشتی و یادمان های مزدایی دیده می شود؛ پیوندی که در شیوه تدفین غیرمعمول و فرم مخروطی-استوانه ای برج بازتاب یافته است. به این ترتیب، گنبد قابوس را می توان در عین حال هم مقبره، هم رصدخانه و هم بنایی یادمانی با ریشه های اساطیری دانست؛ اثری که بعدها الگوی برج های آرامگاهی ایران شد.

قابوس بن وشمگیر، مشهور به عنصرالمعالی، از شاهزادگان دیلمی خاندان زیاری و فرمانروای شمال غرب ایران در سده چهارم هجری بود. او علاوه بر فرمانروایی، ادیب و خوش نویس برجسته ای بود و در نظم و نثر فارسی و عربی سرآمد زمان خود محسوب می شد. قابوس در دربار غزنویان نیز حضور داشت و از دانشمندان و ادبای عصر خود حمایت می کرد، از جمله ابوریحان بیرونی که کتاب آثارالباقیه را در گرگان نوشت و به او تقدیم کرد.

قابوس نامه اثر معروف اوست که در 44 باب برای فرزندش گیلانشاه نوشته شد تا راه و رسم حکمرانی و زندگی اخلاقی را بیاموزد. این کتاب تلفیقی از حکمت های ایرانی باستان، آموزه های اسلامی و پندهای عملی است و شامل اندرزهایی از بزرگان مانند انوشروان و بزرگمهر می شود. قابوس نامه تا امروز به زبان های مختلف ترجمه شده و نمونه ای برجسته از اخلاق زیستی، ادب و فرهنگ ایرانی-اسلامی به شمار می رود.

گنبد قابوس به عنوان بلندترین برج آجری جهان، شاهکاری از معماری قرن چهارم هجری است که با نوآوری های فنی و هنری جلوه ای بی همتا یافته است. این برج آجری استوانه ای شکل با ارتفاع حدود 70 متر، ترکیبی از صفه، بدنه و گنبد مخروطی را در خود جای داده و سراسر آن با آجرهای قرمز پخته ای ساخته شده که به مرور زمان رنگی طلایی به خود گرفته اند.

استفاده از آجرهای با کیفیت ویژه، ملات آهکی مقاوم، و بهره گیری از آجرهای دنباله دار در پوشش گنبد، موجب شده است بنا در برابر زمان و فرسایش پایدار بماند. دو کتیبه کوفی روی بدنه، علاوه بر ارزش تاریخی، سادگی و وقار معماری بنا را تکمیل کرده اند.

از جنبه نوآوری، طراحی ده ترک برج و ایجاد شیارهای عمودی نه تنها بر استحکام سازه افزوده، بلکه به بدنه برج حالت کشیده و چشم نواز بخشیده است.

مقرنس ساده سردر، روزنه شرقی برای تهویه و روشنایی، و هندسه دقیق در تناسب بدنه و گنبد، نمونه هایی از خلاقیت معماران این بناست. این نوآوری ها، که هم کارکردی و هم زیباشناختی بوده اند، سبب شده اند گنبد قابوس الگویی برای بسیاری از برج ها و آرامگاه های پس از خود شود.

برج گنبد کاووس پس از سال ها بی توجهی و تخریب، صدمات فراوانی دیده بود؛ از جمله تخریب نمای آجری، حفره های عمیق در بدنه و شکستن حدود هزار و نهصد آجر ریشه دار در کنبد مخروطی. بخش هایی از خطوط کتیبه و طره ها نیز آسیب دیده و درون بنا نیازمند تعمیرات گسترده بود. نخستین مرمت جدی بنا در سال 1303 ش انجام شد و مرمت کنبد مخروطی و اصلاح کتیبه ها بین سال های 1318 تا 1321 ش تکمیل گردید.

از سال 1379 پیشنهاد ثبت جهانی این اثر مطرح شد و اقدامات حفاظتی و باستان شناسی آغاز گردید. گمانه زنی ها و مطالعات دقیق معمارانه نشان داد که برج بر فراز تپه ای باستانی ساخته شده است. کارشناسان ایکوموس در سال 1390 وضعیت حفاظتی بنا را مثبت ارزیابی کردند و سرانجام در تیرماه 1391، گنبد کاووس در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

همان طور که پیش تر ذکر شد، در سال 1398 برای حفاظت از برج، داربستی به دور آن نصب شد. اکنون با جمع آوری این حفاظ ها، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان تأکید کرده است که این بنای هزارساله همچون هر اثر تاریخی ارزشمند دیگری، همچنان نیازمند مرمت و مراقبت مستمر است. برداشتن داربست ها به معنای پایان روند مرمت نیست، بلکه بخشی از فرآیند پیوسته ای است که بر اساس استانداردهای جهانی حفاظت و مرمت آثار تاریخی دنبال می شود.