بعد از سال ها مهر انکار مسئولان دولتی بر روند رو به رشد نرخ خودکشی در ایران، سید حسن موسوی چلک، معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی کشور تایید کرد که نه تنها موضوع خودکشی به عنوان یکی از آسیب های اجتماعی در دهه اخیر، نباید نادیده گرفته شود بلکه آمارهای موجود، به ویژه آمارهای سازمان پزشکی قانونی، حاکی از افزایش نرخ خودکشی در کشور طی سال های قبل است.

به گزارش اعتماد، سید حسن موسوی چلک گفت که بر اساس مطالعات جهانی، زنان سه برابر بیشتر از مردان اقدام به خودکشی می کنند اما نرخ مرگ و میر ناشی از خودکشی در مردان سه برابر بالاتر است که این تفاوت عمدتا به دلیل روش های انتخاب شده برای خودکشی است به این معنا که مردان معمولا برای خودکشی به سراغ روش های خشن تری می روند که به مرگ قطعی منجر شود.

معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی کشور همچنین خودکشی را پدیده ای پیچیده و چندعاملی دانست و تاکید کرد که به طور قطع، اختلالات روانشناختی مانند افسردگی، اضطراب و اعتیاد نقش مهمی در این زمینه ایفا می کنند اما نمی توان این مساله را صرفا به عوامل زیستی یا روانپزشکی محدود کرد.

در برخی موارد، افرادی که اقدام به خودکشی می کنند، هیچگونه تشخیص رسمی اختلال روانی نداشته اند؛ بنابراین نمی توان گفت هر فردی که خودکشی می کند، بیمار روانی است یا الزاما اختلال روانی دارد. این موضوع نشان می دهد که خودکشی یک مشکل صرفا فردی نیست، بلکه باید در چارچوب یک نگاه سیستماتیک، فرهنگی و اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد.

مسائل اقتصادی، فشارهای اجتماعی، احساس ناکارآمدی، شکست های مکرر در حوزه های شغلی و فردی، فقدان مهارت های مقابله با بحران و حتی شرایط محیطی و خانوادگی همه در بروز افکار و اقدام به خودکشی دخیل هستند. فشارهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در مناطق مختلف کشور، به ویژه در شمال غرب و برخی استان ها تاثیر مستقیم بر نرخ خودکشی دارد. برای مثال، در برخی مناطق به دلیل تابوهای اجتماعی، نرخ طلاق پایین است اما نرخ خودکشی بالاست که نشان دهنده فشارهای فرهنگی و روانی ویژه است.

موسوی چلک که ریاست انجمن مددکاران اجتماعی ایران را هم برعهده دارد، شناسایی افراد در معرض خطر اقدام به خودکشی را یکی از مهم ترین مراحل پیشگیری دانست و گفت: علائم هشداردهنده متنوعی وجود دارد که می تواند به مددکاران اجتماعی، روانشناسان و حتی اعضای خانواده کمک کند تا فردی که در خطر است را بشناسند. این علائم شامل سابقه اقدام به خودکشی یا افکار مکرر در این زمینه، ابراز ناامیدی عمیق، احساس بی ارزشی و ناکارآمدی، تغییرات ناگهانی در خلق و رفتار، گوشه گیری اجتماعی و کاهش تعاملات خانوادگی و دوستانه، بروز اختلالات خواب و تغییر در عادات تغذیه، بیان جملات یا نوشتن مطالبی که نشانه تمایل به پایان دادن به زندگی دارند، همچنین قرار گرفتن در محیط های خانوادگی یا اجتماعی پرتنش و نابسامان است.

توضیح معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی درباره پیامدهای اجتماعی و فردی خودکشی این بود که: از دست رفتن سرمایه انسانی، ایجاد ناامنی روانی و اجتماعی، افزایش هزینه های درمانی و حمایتی تا عادی سازی این رفتار در جوامع آسیب پذیر از پیامدهای گسترده خودکشی است. به همین دلیل هم پیشگیری از خودکشی باید بخشی از یک رویکرد جامع سلامت روان و اجتماعی باشد. برنامه های ارتقای سلامت روان، افزایش نشاط اجتماعی، آموزش مهارت های مقابله ای و ایجاد بسترهای حمایتی و امن برای افراد در معرض خطر از جمله اقدامات ضروری است.

سازمان بهزیستی کشور به دلیل آنکه در ارایه خدمات حمایتی از حضور مددکاران اجتماعی بهره می گیرد، می تواند صف اول کمک به افراد در آستانه خطر اقدام به خودکشی محسوب شود. توضیح معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی کشور هم همین بود که: اگر فردی در محیط ناامن باشد، سازمان بهزیستی قادر است او را متناسب با شرایطی که دارد در مراکز حمایتی نگهداری تحت مراقبت قرار دهد.

همچنین، مداخلات پس از اقدام به خودکشی و پیگیری های مستمر برای جلوگیری از تکرار این رفتار، در دستور کار قرار دارد. برای موفقیت در پیشگیری از خودکشی، همکاری بین دستگاه های دولتی، نهادهای اجتماعی، خانواده ها و رسانه ها ضروری است.

مدیریت درست رسانه ای، آگاهی بخشی به جامعه و ارتقای سطح دانش و مهارت های روانی اجتماعی می تواند به کاهش این آسیب اجتماعی کمک کند. متأسفانه در جامعه ما هنوز تابوی صحبت درباره خودکشی و مشکلات روانی وجود دارد و این موضوع مانع از بروز و دریافت کمک به موقع می شود. به همین دلیل آموزش های مهارتی به خانواده ها و اطرافیان به عنوان نخستین و مهم ترین حلقه در شناسایی علائم هشداردهنده، در خصوص گفت وگو و تخلیه هیجانی، اهمیت فراوانی دارد.

عدم وجود ارتباط موثر و گفت وگوی صمیمانه، فاصله گرفتن اعضای خانواده از یکدیگر و ناتوانی در بیان احساسات، بستر مناسبی برای تشدید مشکلات روانی و اجتماعی فراهم می کند. به همین دلیل، آموزش مهارت های زندگی و توانمندسازی افراد برای مقابله با استرس و بحران، یکی از اولویت های پیشگیری است.

اورژانس اجتماعی سازمان بهزیستی با بهره گیری از تیم های تخصصی سیار و خطوط تلفنی 123 و 1480، به شناسایی و مداخله در مواقع بحران می پردازد. این سیستم 24ساعته در 378 شهر فعال است و طی چند سال اخیر مداخلات آن به جهت پیشگیری از اقدام به خودکشی پنج برابر افزایش یافته است. اورژانس اجتماعی با رویکرد غیرقضایی، بر بازپیوند خانواده و حمایت روانی تمرکز دارد و افراد در معرض خطر می توانند به صورت خودمعرف با این مرکز تماس بگیرند که این نشان از اعتمادسازی بالای این نهاد است.

طی 3 سال اخیر، کارشناسان علوم اجتماعی با ارایه گزارش های مستند به آمارهای به دست آمده از سازمان پزشکی قانونی کشور، اعلام کردند که برخلاف انکار مسوولان دولتی، نرخ خودکشی در جمعیت عمومی رو به افزایش رفته است.

نیمه شهریور 1401 انجمن جامعه شناسی ایران، نشستی با عنوان خودکشی در ایران، دلایل و راهکارهای مقابله و با حضور دو جامعه شناس برگزار کرد که اکبر علیوردی نیا، استاد جامعه شناسی دانشگاه مازندران، یکی از کارشناسان حاضر در این نشست بود و در گزارشی مبتنی بر آمارهای رسمی 19ساله در بازه زمانی 1380 تا 1398 اعلام کرد: در این بازه 19 ساله، میانگین میزان خودکشی در 14 استان از میان 31 استان بالاتر از میانگین کشوری است. میانگین کشوری ما 4.9 است و میانگین خودکشی در 17 استان نیز کمتر از میانگین کشوری است.

میزان خودکشی در تهران، آذربایجان شرقی، اردبیل، اصفهان، فارس، قزوین، قم، مرکزی، مازندران و گیلان طی این 19 سال روند افزایشی داشته و بیشترین میزان خودکشی در بازه زمانی یاد شده در سال های 97 و 98 و با نرخ 6.2 در 100 هزار جمعیت و کمترین میزان در سال های 1383 و 1386 با نرخ 4.2 در 100 هزار جمعیت بوده است. به طور کلی میزان خودکشی در کشور از 4.2 در 100 هزار جمعیت در سال 80 به 6.2 در 100 هزار جمعیت در سال 98 رسید به طوری که با رشد حدود 44 درصدی خودکشی در این 19 سال روبرو بوده ایم.

در بخش دیگر این نشست، محمدعلی محمدی، جامعه شناس و عضو کرسی یونسکو در سلامت اجتماعی و توسعه با طرح پرسش دلیل اهمیت خودکشی نسبت به سایر مسائل اجتماعی گفت: از آنجایی که خودکشی می تواند مثل دومینو مسائل دیگری را با خود به همراه داشته باشد، موضوع مهمی است حتی اگر به مساله ای اجتماعی تبدیل نشده باشد.

مرگ، مساله هستی شناختی پیچیده ای است و وقتی انسانی مرگ را انتخاب می کند، یا جزو اساطیر و قهرمانان است، یا جزو خسته شدگان از زندگی است. خودکشی تجلی فیزیکی مرگ روانی است. یعنی انسان ابتدا به لحاظ روانی می میرد و سپس مرگ جسمی پدیدار می شود. طبق نظریه ها قبل از مرگ جسمی نیز مرگ در جامعه و مرگ فرهنگ و اخلاق رخ داده که انسانی دست به خودکشی می زند.

این جامعه شناس هم در گزارش خود تایید کرد که نرخ خودکشی در ایران، حاکی از روندی رو به افزایش است و افزود: خودکشی در ایران پدیده رو به رشدی دانسته شده است و ایران بابت خودکشی در میان کشورهای اسلامی در جایگاه سوم و در جهان در جایگاه پنجاه و هشتم است. در ایران، 125 نفر در هر 100 هزار جمعیت، اقدام به خودکشی می کنند که از این بین 6 نفر موفق می شوند.

در ایران، روزانه 13 نفر اقدام به خودکشی می کنند که از سال 99 تعداد اقدام به خودکشی به 15 نفر در هر روز افزایش یافته است. طبق آمار وزارت بهداشت در سال 99.100 هزار نفر در ایران اقدام به خودکشی کردند که این میزان نیز رو به افزایش است. بنابراین، میانگین مرگ بر اثر خودکشی در جهان، 5.2 در 100 هزار نفر و در کشور ما 6 در 100 هزار نفر است. طبق آمار پزشکی قانونی، بیشتر خودکشی ها در بین افراد 15 تا 35ساله و 54 درصد خودکشی های منجر به مرگ در میان جوانان زیر 30 سال رخ داده است. بعد از جوانان، مردان متاهل یا پدران، قربانیان بعدی هستند.

تقریبا نیمی از خودکشی ها در بین افراد متاهل اتفاق می افتد. همچنین در سال 99 مردان حدود 65 درصد و زنان 35 درصد خودکشی های اتفاق افتاده را شامل شدند و در سال 98 مردان 70 درصد خودکشی ها را شامل می شدند.

این جامعه شناس در تحلیل چرایی خودکشی گفت: خودکشی یکی از نتایج مسلم درماندگی است. انسان ها از پدر و مادر و نزدیکان یاد می گیرند. بر اساس نظریه آلبرت بندورا خودکشی مسری و آموختنی است و اگر در نزدیک ترین افراد خانواده ات اتفاق بیفتد، تقلید این امر بسیار بالا می رود.

افراد ابزار و روش های خودکشی را یاد می گیرند. بنابر این برای جلوگیری از این امر می توان از تبیین های جامعه شناختی و اجتماعی استفاده کرد. مساله معیشت هم باعث گسیختگی خانواده می شود و بر اساس برخی فاکتورهای روانشناختی خاص، برخی افراد خودکشی را در شرایط درماندگی انتخاب می کنند. باید برای کاهش هزینه های اقتصادی و روانی از دوش سرپرست خانوارها تلاش کرد. باید از نظریه های اجتماعی برای مدیریت آسیب ها استفاده کرد.

گزارش دیگری که افزایش خودکشی در کشور را تایید می کرد، آمارهایی بود که بهمن پارسال در میزگرد تخصصی همایش سلامت روان و رسانه و توسط حمید یعقوبی که ریاست انجمن پیشگیری از خودکشی را برعهده دارد ارایه شد. یافته های این انجمن تخصصی و مستند به آمار رسمی وزارت بهداشت و سازمان پزشکی قانونی کشور نشان می داد که در سال 1402 تعداد مرگ های بر اثر خودکشی 7603 مورد بوده که نسبت به آمار سال 1401 حدود 685 مورد افزایش یافته است.

طبق این یافته ها، در سال 1402 نرخ مرگ بر اثر خودکشی در ایران 8.9 نفر در 100 هزار جمعیت بوده و تخمین زده شد که در سال 1403 با رشد 10 درصدی به حدود 9.7 نفر در 100 هزار جمعیت برسد که در این صورت، نسبت به نرخ 4.3 نفری مرگ بر اثر خودکشی در سال 1390 بیش از دو برابر افزایش را نشان می داد.

رییس جمعیت پیشگیری از خودکشی در بخش دیگری از صحبت هایش، در تاکید بر ضرورت پیگیری موارد اقدام به خودکشی افزود: طبق استاندارد جهانی، هر خودکشی منجر به مرگ باید در عدد 20 ضرب شود تا آمار اقدام به خودکشی آن جامعه یا کشور به دست بیاید. بنابراین اگر در سال 1402 در ایران 7603 مورد خودکشی منجر به مرگ اتفاق افتاده، در این سال بیش از 150 هزار اقدام به خودکشی انجام شده است. شناسایی افرادی که اقدام به خودکشی کرده اند بسیار مهم است و به همین دلیل، مسوولان اداره سلامت روان در وزارت بهداشت هم با جدیت درصدد شناسایی همین جمعیت و پیگیری وضعشان از طریق کارشناسان سلامت روان هستند.

یعقوبی در بخش دیگری از صحبت هایش درباره آخرین یافته های این انجمن و بر مبنای گزارش های رسمی وزارت بهداشت و سازمان پزشکی قانونی کشور اعلام کرد: از سال 1390، روند خودکشی در ایران رو به افزایش است چنانکه در سال 1390 نرخ خودکشی در ایران 4.7 نفر در 100 هزار نفر جمعیت کشور بوده ولی در سال 1401 نرخ مرگ بر اثر خودکشی به 8.1 نفر در 100 هزار جمعیت و در سال 1402 به حدود 8.9 نفر در 100 هزار جمعیت رسیده و طی 5 سال اخیر و در هر سال، مرگ بر اثر خودکشی حدود 10 درصد افزایش داشته و امسال (1403) با همین افزایش 10 درصدی نسبت به پارسال، نرخ مرگ بر اثر خودکشی به حدود 9.5 نفر الی 9.7 نفر در 100 هزار جمعیت خواهد رسید.

32 درصد موارد خودکشی در سال 1401 (از جمع 6918 جان باخته) کارگران بوده اند، 19 درصد مربوط به دانش آموزان و دانشجویان، 11 درصد مربوط به زنان خانه دار و 11 درصد مربوط به مشاغل آزاد بوده است. (در نمودار مربوط به این گزارش نشان داده شد که 11 درصد موارد مرگ بر اثر خودکشی در سال 1401 مربوط به افراد بدون شغل بوده است) در این سال 76 درصد موارد خودکشی مربوط به افراد با تحصیلات کمتر از دیپلم است.

در حالی که انتظار داریم تاهل و اشتغال، عامل محافظ در برابر خودکشی باشد ولی اینطور نیست چنانکه اعتیاد و خودکشی در بین افراد متاهل و شاغل بیشتر است. (در نمودار مربوط به این گزارش نشان داده شد که 14 درصد موارد مرگ بر اثر خودکشی در سال 1401 مربوط به افراد دارای تحصیلات فوق دیپلم تا فوق لیسانس و 8 درصد مربوط به افراد بی سواد بوده است.

همچنین در این نمودار نشان داده شد که در این سال 46 درصد از قربانیان خودکشی، افراد مجرد و 47 درصد متاهل بوده اند.) در حالی که نرخ جهانی، یک مورد مرگ به ازای 20 اقدام به خودکشی است ولی در ایران در سال 1401، این ضریب 18.35 است به این معنا که هر مورد مرگ بر اثر خودکشی باید در عدد 18.35 ضرب شود و بنابراین، در این سال در کل کشور به طور میانگین از هر 18.35 اقدام خودکشی، یک مورد منجر به مرگ شده است.

در سال 1401 بیش از 126 هزار اقدام به خودکشی در کشور ثبت شده که 15 درصد موارد اقدام به خودکشی مربوط به دانش آموزان بوده و گروه سنی 25 تا 34ساله و 19 تا 24 ساله ها در ردیف بعد هستند در حالی که در دنیا 58 درصد اقدام به خودکشی در گروه سنی کمتر از 50 سال و 42 درصد مربوط به گروه سنی 50 یا 60 یا 70 ساله هاست ولی در ایران 80 درصد اقدام به خودکشی در گروه سنی کمتر از 50 سال بوده و این اعداد یک پیام دارد؛ ایران در حال از دست دادن نیروی های جوان و مولد است و در حالی که با افزایش آمار اقدام به خودکشی مواجهیم، شاید ناامیدی در این قشر و در گروه سنی 15 تا 40 ساله های کشور خیلی زیاد است آن هم به این دلیل که شاید آینده و چشم اندازی برای خودشان نمی بینند.