فرارو زوی بارل تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه در روزنامه هاآرتص

به نقل از روزنامه هاآرتص، سه شنبه، در همان لحظاتی که رادارهای آمریکایی در قطر پرواز جنگنده های اسراییلی را در مسیر حمله به رهبران حماس در دوحه ثبت می کردند، نشستی مهم در قاهره جریان داشت؛ جلسه ای که از نگاه بسیاری در منطقه و جهان پنهان ماند. در این نشست عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران و رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی توافقی امضا کردند که می تواند فصلی تازه در پرونده هسته ای بگشاید؛ گامی که مسیر ازسرگیری گفت وگوهای ایران و آمریکا را هموار می کند، تهدید تحریم های سخت تر را مهار می کند و حتی زمینه احیای روابط دیپلماتیک میان تهران و قاهره را فراهم می آورد.

بر پایه توافقی که هنوز تمامی مفاد آن فاش نشده است، ایران پذیرفته بار دیگر درهای تأسیسات هسته ای خود را به روی بازرسان آژانس بگشاید؛ حتی آن دسته از سایت هایی که در حملات ماه ژوئن آمریکا و اسراییل هدف قرار گرفته بودند. توقف بازرسی ها درست پس از همان حملات رخ داد و به یکی از کانون های اصلی تنش میان تهران و غرب تبدیل شد. اکنون اما، ازسرگیری بازرسی ها تنها یکی از بخش های بسته ای است که اروپایی ها روی میز قرار داده اند. تروییکای غربی یعنی آلمان، بریتانیا و فرانسه در ازای تعویق شش ماهه ی فعال سازی مکانیزم بازگشت تحریم ها، سه درخواست را مطرح کرده اند: بازگشت کامل بازرسان آژانس به همه مراکز هسته ای ایران، ارائه گزارشی دقیق درباره سرنوشت 404 کیلوگرم اورانیوم غنی شده با غنای 60 درصد و آغاز دوباره گفت وگوی مستقیم با ایالات متحده را مطالبه کرده اند.

رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی، توافق جدید را چارچوبی روشن برای ازسرگیری بازرسی ها خواند، هرچند تأکید کرد که بخش های فنی همچنان نیازمند مذاکره است. این موضع گیری در حالی مطرح می شود که تنها چند هفته پیش مجلس ایران قانونی را تصویب کرده بود که هرگونه همکاری با آژانس را ممنوع می کرد؛ قانونی که به انتقال اطلاعات محرمانه به اسراییل استناد داشت. اکنون عباس عراقچی، وزیر خارجه می گوید توافق جدید در تعارض با مصوبه مجلس نیست، چراکه اجرای آن مشروط به تأیید شورای امنیت سازمان ملل بوده و این تأیید نیز صادر شده است.

با وجود همه نشانه های بازگشت به مسیر دیپلماسی، دو مانع اساسی همچنان بر جای خود باقی مانده است: تهران بر حق غنی سازی در خاک خود پافشاری می کند و از واشنگتن تضمینی کتبی می خواهد که در طول گفت وگوها از هرگونه اقدام نظامی پرهیز کند. اما ترامپ تاکنون هر دو مطالبه را رد کرده است؛ آن هم در حالی که خاطره فرمان شخصی او برای حمله به تأسیسات هسته ای ایران درست پس از پایان همان مهلت دوماهه ای که تعیین کرده بود هنوز چون سایه ای سنگین بر سر مذاکرات سنگینی می کند.

حمله اسراییل به رهبران حماس در قلب دوحه، پایتخت کشوری که از نزدیک ترین متحدان نظامی آمریکا در خلیج فارس به شمار می رود بار دیگر به همگان یادآوری کرد که تضمین های واشنگتن بدون هماهنگی با تل آویو، اعتباری ندارد. واکنش خشمگین ترامپ به این عملیات، که صریحاً اعلام کرد در صورت مشورت مخالفت می کرد، پیامی روشن در بر داشت: حتی رییس جمهور ایالات متحده نیز توان مهار متحد اسراییلی خود را ندارد. از همین رو، نه تنها تهران، بلکه بسیاری از دولت های منطقه به این جمع بندی رسیده اند که چتر امنیتی آمریکا کمتر از هر زمان دیگری قابل اتکاست.

این برداشت ریشه در دکترین دیرینه خلیج فارس دارد؛ الگویی که بر اساس آن، کشورها در ازای پرداخت بهای امنیت از خرید انبوه سلاح های آمریکایی گرفته تا سرمایه گذاری هزاران میلیارد دلاری در اقتصاد ایالات متحده و همسویی سیاسی با غرب انتظار داشتند واشنگتن امنیت آنان را تضمین کند. همین منطق بود که نهایتاً به توافق نامه های ابراهیم انجامید؛ ابتکاری که در اوج نخستین دوره ریاست جمهوری ترامپ طراحی شد تا ائتلافی دفاعی میان آمریکا و کشورهای عربی با مشارکت اسراییل شکل گیرد و ایران در قامت تهدید مشترک تعریف شود. اما تحولات اخیر این محاسبه را بر هم زد و تهران را ناگزیر به بازنگری در راهبرد منطقه ای خود کرد.

تهران پس از آنکه دریافت اتکا به آمریکا بیش از آنکه منفعتی داشته باشد به زیانش تمام می شود، راهبرد جدیدی را برگزید: چرخش به سوی روسیه و چین از رهگذر امضای توافق های بلندمدت همکاری. همزمان، سیاست صفر مشکل با همسایگان عرب به جریان افتاد؛ تا اوایل 2023 روابط دیپلماتیک ایران با امارات و عربستان با میانجی گری پکن احیا شد و مناسبات با قطر، شریک در میدان های عظیم گازی خلیج فارس، عمق بیشتری یافت.

تمام این تحرکات بر یک فرض کلیدی استوار بود: بهره گیری از نفوذ کشورهای عربی در واشنگتن به عنوان سپری سیاسی در برابر فشارها و حملات احتمالی آمریکا و اسراییل. در همین چارچوب، عمان، قطر، امارات و حتی عربستان هرچند غیررسمی نقش میانجی میان تهران و واشنگتن در پرونده هسته ای را بر عهده گرفتند. به این ترتیب، شبکه ای از دولت های ذی نفع شکل گرفت که اگرچه متحد ایران به شمار نمی آمدند، اما می توانستند وزنه ای در برابر لابی اسراییل ایجاد کنند.

از این منظر، جای شگفتی ندارد که توافق اخیر درباره بازرسی های هسته ای نه در وین یا رم، بلکه در قاهره امضا شد. انتخاب مصر، بزرگ ترین کشور عربی با روابط امنیتی عمیق هم با واشنگتن و هم با تل آویو حامل پیامی راهبردی بود: اینکه خاورمیانه دیگر نمی خواهد صرفاً ناظر باشد، بلکه سودای بازیگری محوری در مدیریت بحران هسته ای ایران را در سر دارد.

قاهره در سیاست خارجی به شتاب شهرتی ندارد؛ همواره آهسته، محتاط و مرحله به مرحله گام برمی دارد. این کشور آخرین دولت عربی بود که روابط خود را با آنکارا احیا کرد، دیرتر از دیگران قطر را پس از بحران محاصره دوباره به آغوش عربی بازگرداند و هنوز هم در گشودن درها به سوی دمشقِ تحت حاکمیت احمد الشرع با تردید پیش می رود. مناسبات با تهران نیز همین مسیر تدریجی را پیموده است: پیشرفتی آرام، محتاطانه و حساب شده.

بااین حال، نشانه هایی از تغییر به چشم می خورد. نقطه عطف در ژوئن گذشته و تنها ده روز پیش از حملات اسراییل و آمریکا به تأسیسات هسته ای ایران رقم خورد؛ زمانی که عباس عراقچی در قاهره در کنار همتای مصری خود ایستاد و اعلام کرد: دیگر هیچ مانعی میان دو کشور وجود ندارد و روابط دوجانبه اکنون بیش از هر زمان دیگری روی میز است… اعتماد متقابل میان مصر و ایران که اکنون وجود دارد، در هیچ زمان دیگری وجود نداشت. این سخنان لزوماً به معنای گشایش فوری روابط دیپلماتیک نیست، اما حامل پیامی روشن است: معادله سنتی که یک محور عربیِ طرفدار آمریکا را الزاماً برابر با محور ضدایرانی می نشاند، دیگر بدیهی به نظر نمی رسد. گرم تر شدن مناسبات تهران و قاهره به واشنگتن و تل آویو یادآور می شود که زمان بازنگری در محاسبات راهبردی فرا رسیده است.

حمله اسراییل به قطر می تواند راهبرد دیرینه واشنگتن در خلیج فارس را بیش از هر زمان دیگری تضعیف کند و حتی برای ایران دستاوردهایی سیاسی و غیرمنتظره به همراه آورد. بسیاری از دولت های منطقه این اقدام را چنین تفسیر کردند که اسراییل با قطر، کشوری که آمریکا آن را متحد اصلی غیرناتویی خود می داند همان گونه رفتار کرده که با ایران، سوریه یا لبنان به مثابه منطقه ای آزاد برای آتش که هر لحظه و به هر بهانه ای می توان هدف قرار داد.

موج واکنش ها نیز بی سابقه بود. محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، به دوحه اطمینان داد که تمام ظرفیت های پادشاهی برای دفاع از قطر در آماده باش قرار دارد. محمد بن زاید، حاکم امارات، با سفر فوری به دوحه همبستگی خود را ابراز کرد و هشدار داد که توافق صلح با اسراییل ممکن است در معرض خطر قرار گیرد. هم زمان، مسعود پزشکیان، رییس جمهور ایران، در تماس تلفنی با امیر قطر بر حمایت تهران تأکید کرد. این رشته تحولات فضایی کم سابقه از همبستگی عربی پدید آورده است؛ فضایی که در آن ایران نه به عنوان مزاحم یا تهدید، بلکه به عنوان یکی از قربانیان حملات اسراییل دیده می شود و می تواند جایگاه سیاسی جدیدی برای خود رقم بزند.

چنین شراکت سرنوشت را نمی توان به معنای اتحاد نظامی یا پیمانی استراتژیک دانست، اما بی تردید نشانه ای از شکافی عمیق در جایگاه ایالات متحده در خاورمیانه است. اگر قدرتمندترین کشور جهان نتواند امنیت نزدیک ترین شرکای خود را تضمین کند یا در برابر سرمایه گذاری های سیاسی و مالی آنان بازدهی متناسب ارائه دهد، طبیعی است که این کشورها به طراحی راهبردهای دفاعی تازه روی آورند. پیامدها آشکار است: در سناریوی خوش بینانه، ترامپ ناگزیر خواهد شد برای مهار رفتار اسراییل سیاستی مشخص تدوین کند تا اعتماد شرکای عربی اش را از دست ندهد. اما در سناریوی بدبینانه، اسراییل به جای ایران در جایگاه تهدید اصلی امنیت منطقه قرار خواهد گرفت و محور ضدایرانی جای خود را به محوری ضداسراییلی خواهد داد؛ تحولی که قادر است معادلات خاورمیانه را از بنیاد دگرگون کند.